Wat is de normatieve lijst? 

De normatieve lijst bevat een overzicht van mogelijk seksueel getint gedrag per leeftijdscategorie, van 0 tot en met 17 jaar. 

De lijst is gebaseerd op wetenschappelijke literatuur over de seksuele ontwikkeling van jongeren.

De voorbeelden in de normatieve lijst helpen je als professional om:

  • seksueel gedrag op een bepaalde leeftijd correct in te schatten;
  • gepast te reageren op seksueel gedrag van kinderen en jongeren.

De normatieve lijst is een aanvullend werkinstrument bij het Sensoa Vlaggensysteem. Op deze pagina vind je steeds de meest recente versie terug.

Hoe gebruik je de normatieve lijst? 

In de normatieve lijst zoek je per leeftijd op welk seksueel gedrag vaak voorkomt. Je vindt er onschadelijke en grensoverschrijdende vormen van seksueel gedrag.

Zo krijgt elk beschreven gedrag een vlag:

  • groene vlag: aanvaardbare seksuele situatie
  • gele vlag: licht grensoverschrijdende seksuele situatie
  • rode vlag: ernstig grensoverschrijdende seksuele situatie
  • zwarte vlag: zwaar grensoverschrijdende seksuele situatie

Deze vlaggen worden toegekend op basis van 6 criteria van het Sensoa Vlaggensysteem.

Aan deze vlaggen wordt een pedagogische reactie gekoppeld die je helpt om gepast te reageren.

Gedrag dat na correctie herhaald wordt, verschuift van vlag.

Een gele vlag wordt dan een rode vlag, en een rode vlag wordt een zwarte. Herhaling na correctie houdt in dat de betrokkenen bewust de grens overschrijden en dat wordt als ernstiger ingeschat.

We passen de regel aan bij kinderen met een disharmonisch ontwikkelingsprofiel of om andere redenen:

  • jonge leeftijd;
  • beperking;
  • laag ontwikkelingsniveau.

Deze kinderen kennen de grens (nog) niet na correctie en hebben soms meer tijd nodig om nieuw gedrag te leren.

Seksueel gedrag per leeftijd zoeken in de normatieve lijst

Hoe gebruik je de normatieve lijst bij een disharmonisch profiel? 

Wat is een disharmonisch profiel? 

Er is sprake van een disharmonisch ontwikkelingsprofiel als de verstandelijke, emotionele en fysieke ontwikkeling van kinderen en jongeren niet op hetzelfde niveau staan.

Vooral de emotionele ontwikkeling verloopt vaak trager. Daardoor kunnen kinderen of jongeren nog seksueel gedrag vertonen dat bij een lager ontwikkelingsniveau hoort.

Bij kinderen met een beperking gebeurt dit vaak. Ook kinderen die slachtoffer zijn van een trauma hebben vaak een disharmonisch ontwikkelingsprofiel.

Enkele voorbeelden: 

  • Een jongen van 16 jaar met autisme functioneert cognitief op het niveau van een kind van 8 jaar, maar heeft een emotionele ontwikkeling op het niveau van een kind van 3 jaar.
  • Een meisje van 7 jaar en traumaslachtoffer is normaal begaafd, maar heeft een emotionele ontwikkeling te vergelijken met een baby van 1,5 jaar.

Hoe gedrag inschatten bij een disharmonisch profiel?

  • Zoek in de normatieve lijst de leeftijdscategorie op waarin de ontwikkelingsleeftijd van het kind valt. 
  • Kijk of je het gedrag van het kind kan begrijpen vanuit de ontwikkeling op cognitief of emotioneel vlak
  • Als het gedrag kan worden verklaard vanuit de ontwikkeling, betekent dit niet dat het gedrag daarom oké is. Het disharmonisch ontwikkelingsprofiel verklaart het (grensoverschrijdend) gedrag niet volledig. Er kunnen andere factoren in het spel zijn. Het gedrag kan worden uitgelokt door bepaalde prikkels of ervaringen. Of het wordt bijvoorbeeld in stand gehouden door lacherige of boze reacties uit de omgeving.
  • Het is belangrijk om zicht te krijgen op de onderliggende behoeften van het kind: wat vertelt het gedrag over dit kind, waar heeft het behoefte aan?

Een voorbeeld:

Een jongen van 10 jaar functioneert cognitief en emotioneel ongeveer op peuterniveau. Vanuit die ontwikkelingsleeftijd toont hij zeer veel interesse voor borsten. Net als peuters grijpt hij naar de borsten van meisjes en vrouwen in zijn omgeving. 

De interesse van deze jongen in borsten kan je verklaren vanuit zijn ontwikkelingsniveau. Het gaat niet om een obsessie of een oncontroleerbare drift, maar om ontwikkelingsgebonden gedrag.

Een kind van 10 jaar is echter geen peuter. De omgeving zal anders reageren dan bij een kind van 2 jaar.

Bovendien heeft deze jongen al 10 jaar levenservaring. Hij heeft doorheen de jaren geleerd dat hij veel aandacht krijgt als hij naar de borsten van vrouwen grijpt. Het gedrag is voor een deel in stand gehouden en versterkt door de (negatieve) reacties vanuit de omgeving.

Hoe reageer je bij een disharmonisch profiel?

  • Zoek de cognitieve en emotionele ontwikkelingsleeftijd van het kind uit.  
  • Zoek daarna in de normatieve lijst op in welke mate het waargenomen gedrag ontwikkelingsgebonden is. Concreet: welke vlag krijgt het gedrag op die leeftijd?  
  • De kleur van de vlag geeft handvatten voor je reactie.  

Of je kan ook omgekeerd te werk gaan: 

  • Zoek in de normatieve lijst op bij welke leeftijdscategorie het waargenomen gedrag thuishoort.
  • Komt de leeftijdscategorie van het waargenomen gedrag niet overeen met de kalenderleeftijd van het kind? Dan helpt dit je om zicht te krijgen op het disharmonisch ontwikkelingsprofiel van het kind.  
  • Zoek op welke vlag het gedrag krijgt. De kleur van de vlag geeft handvatten voor je reactie.  

Ontdek Buiten de lijnen, voor professionals die werken met kwetsbare kinderen en jongeren 

Ik werk met personen met een beperking, welke versie van het Vlaggensysteem gebruik ik best?

  • De versie Buiten de lijnen is ontwikkeld voor kinderen en jongeren met specifieke noden. Eén van die noden is het hebben van een beperking. Buiten de lijnen loopt gelijk met het boek ‘Sensoa Vlaggensysteem voor kinderen en jongeren’. Er wordt uitleg gegeven over een disharmonisch ontwikkelingsprofiel waarbij de verschillende domeinen van de ontwikkeling (cognitief, fysiek, emotioneel) niet op hetzelfde niveau staan. Daarbij vind je in Buiten de lijnen ook informatie over het maken van een gedragsanalyse voor personen met een laag ontwikkelingsniveau en beperkt taalbegrip. 
  • Bij volwassenen met een verstandelijke beperking kan je ook gedeeltelijk werken met hun cognitief of emotioneel ontwikkelingsniveau. Situeert zich dat op het niveau van kinderen en jongeren? Dan kan het boek ‘Sensoa Vlaggensysteem voor kinderen en jongeren’ inzicht geven.
    Let op: gedrag dat past bij de ontwikkeling is niet per definitie aanvaardbaar gedrag. Houd ook rekening met de kalenderleeftijd en het functioneringsniveau van de volwassene. 

Welke signalen wijzen op zorgwekkende situaties?

Een uitroepteken wijst op een situatie die extra waakzaamheid vraagt. Let daarop als je bepaald gedrag of een emotionele uiting inschat en een reactie bepaalt. 

  • Het gedrag kan een signaal zijn van seksueel misbruik of een ander onderliggend probleem.
  • De persoon is extra kwetsbaar en kan moeilijk zelf bepalen waar de grenzen liggen. 
  • Er is een risico op een niet-ondersteunende context. Bijvoorbeeld weinig privacy of een grote kans op negatieve reacties van de omgeving. 

Wat doe je bij een uitroepteken? 

  • Een extra oogje in het zeil houden.
  • Grondiger kijken naar de mogelijke oorzaken van het gedrag.
  • Het gedrag kan een signaal zijn van achterliggende problemen, bijvoorbeeld als de pleger zelf slachtoffer (geweest) is.
  • Meer nabijheid en ondersteuning bieden.
  • Oog hebben voor alle betrokkenen.

Op basis van welke criteria zijn de vlaggen bepaald?

Groene vlag

De beschrijvingen bij de groene vlag zijn situaties die volgens alle criteria van het Sensoa Vlaggensysteem oké zijn en die bij ongeveer 20 % van de kinderen en jongeren voorkomen.

Onderzoekers gaan er dan van uit dat dit een functionele rol speelt in de ontwikkeling van kinderen en jongeren. 

Het gaat over gedrag:

  • waarbij de grenzen voor wederzijdse toestemming, vrijwilligheid en gelijkwaardigheid niet overschreden zijn;
  • dat logischerwijs hoort bij de ontwikkelingsfase;
  • dat ook oké is voor de context en geen negatieve impact heeft op diegene die het gedrag vertoont en de betrokkenen.

Gele, rode en zwarte vlag

De andere vlaggen geven gedrag aan waarvan minstens 1 van de 6 criteria niet oké is. Bijvoorbeeld als het gedrag onvoldoende in privacy plaatsvindt, of als er te grote ongelijkwaardigheid is tussen de betrokkenen.

We geven hierbij ook vaak aan welk criterium er overschreden is.

Bij herhaling van grensoverschrijdend gedrag wordt een gele vlag rood, of een rode vlag zwart. We gaan er dan van uit dat de omgeving corrigerend heeft opgetreden en dat de kinderen of de jongeren de aangegeven grenzen begrepen hebben.  

De normatieve lijst is geen normerende lijst

De normatieve lijst is een lijst van gedragingen die al dan niet beschouwd kunnen worden als passend bij de seksuele ontwikkeling op een bepaalde leeftijd. Het instrument helpt professionals of ouders om te kijken naar het seksueel gedrag van kinderen en jongeren en helpt om dit te plaatsen binnen de seksuele ontwikkeling. Het is geen normerende lijst: de lijst zegt niet wat er op een bepaalde leeftijd zou moeten gebeuren. Zoals in vele gevallen, is er dus maatwerk nodig en dienen we een goed beeld te hebben van de capaciteiten, de maturiteit en het begripsvermogen van de jongeren voor ons. Wat oké is voor de één, is daarom niet oké voor iemand anders, zelfs niet in dezelfde situatie. De lijst is een toetssteen, geen leidraad.   

De lijst werd in 2012 opgesteld en hier en daar aangepast. Een grondige herziening is dringend nodig. Er is vrij veel recent onderzoek gepubliceerd over de seksualiteitsbeleving van jongeren – en in veel verschillende talen. Ook het woordgebruik en aspecten als genderbeleving zijn ondertussen geëvolueerd. De normatieve lijst is vooral gebaseerd op westers onderzoek dat in het Engels werd gepubliceerd. We hebben weinig of geen onderzoek vertaald uit andere talen. Tot voor kort waren vertaalmodules onvoldoende betrouwbaar qua correct vertalen van soms genuanceerde seksuele gedragingen. Ook in dit opzicht is een grondige herwerking wenselijk. Dit is een arbeidsintensieve en complexe aangelegenheid.  Sensoa zoekt daarom een partner en bijkomende middelen om de lijst aan nieuwe gegevens aan te passen. 

De normatieve lijst downloaden als PDF

Dit document bevat over alle leeftijden alle gedrag, emotionele uitingen en reactiewijzen. Je vindt hier ook de bronnen van de wetenschappelijke literatuur terug waarop de normatieve lijst is gebaseerd.