In deze normatieve lijst zoek je op welk seksueel gedrag van kinderen vaak voorkomt. Elk beschreven gedrag krijgt een vlag volgens het Sensoa Vlaggensysteem:
- groene vlag = aanvaardbare seksuele situatie
- gele vlag = licht grensoverschrijdende seksuele situatie
- rode vlag = ernstig grensoverschrijdende seksuele situatie
- zwarte vlag = zwaar grensoverschrijdende seksuele situatie
Eerste maal dat je de normatieve lijst gebruikt? Lees dan nog even na hoe je de normatieve lijst gebruikt.
Wat zegt de normatieve lijst over seksueel gedrag bij kinderen?
Emotionele ontwikkeling
Vanaf 8 jaar worden kinderen zich bewust van zichzelf als seksueel persoon, maar ook van anderen als een mogelijke affectieve en seksuele partner.
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen kennen een seksueel schaamtegevoel en kunnen tegelijk onzeker en trots zijn over het eigen lichaam en uiterlijk. Populariteit speelt al een belangrijke rol. Er is angst om uitgelachen te worden. Belangrijke andere personen zijn niet langer sleutelfiguren. Relaties en vriendschappen worden steeds belangrijker. Kinderen ervaren een duidelijk verschil tussen verliefdheid en vriendschap en hebben een grotere loyauteit voor vrienden.
Kinderen nemen verantwoordelijkheid op, willen zich verdienstelijk maken en andere helpen. Ze willen erbij horen en hebben behoefte aan waardering en erkenning. Er is ook sociale angst. Op deze leeftijd zetten ze zich af tegen het andere geslacht.
Empathie ontwikkelt zich verder. Kinderen hebben zicht op de gevoeligheden, sterktes en zwaktes van anderen en pesten soms 'gelijken'.
Kinderen voeren een gesprek, discussiëren en argumenteren. Ze zien oorzaak-gevolgrelaties. Ze kunnen vertellen over eigen gevoelens en kunnen los van eigen ervaringen, meevoelen met een ander.
Kinderen kunnen nadenken over wat ze goed en fout hebben gedaan. Gedrag wordt vooral beoordeeld op basis van de intentie die kinderen hebben. Ze kunnen regels van goed en kwaad toepassen en kunnen zich aanpassen aan de regels. Het interne geweten uit zich meer en meer. Aan het einde van deze fase is er sprake van introspectie en reflectie.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
Lichte pesterijen, uitlachen van anderen.
Verliefdheid, relaties en gevoelens
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Verliefdheid kan bij kinderen heftige gevoelens teweegbrengen, zonder dat daar seksuele gevoelens aan gekoppeld worden.
Verliefdheid wordt de belangrijkste uitingsvorm van intimiteit. Kinderen kunnen verliefd zijn op een leeftijdsgenoot maar ook op een volwassene.
Kinderen kunnen heel verlegen worden door te zeggen dat ze verliefd zijn. Op 8-jarige leeftijd kunnen kinderen beschrijven hoe het voelt om verliefd te zijn en de meeste van hen zijn zelf ook al eens verliefd geweest. Op 11-jarige leeftijd hebben sommige kinderen dan ook 'verkering', meestal met iemand uit de klas. Deze relatie bestaat vaak alleen door het bij elkaar staan in de pauze of met een groep vrienden rondhangen. Er is nauwelijks lichamelijk contact, ook geen handen vasthouden of zoenen. Ze brengen zelden tijd met elkaar door zonder anderen erbij. Naarmate kinderen ouder worden is er meer sprake van lichamelijk contact. Eerste voorzichtige aanrakingen zoals tegen elkaar zitten, handje geven, een omhelzing geven een heel spannend gevoel. Bijna alle kinderen tussen 10 en 12 jaar zeggen wel eens verliefd te zijn geweest, waarbij er in 50 % van de gevallen ook gezoend werd.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Het ervaren van verliefdheid is niet altijd wederzijds. Het blijven aandringen bij de andere, wanneer die persoon geen wederkerige liefde voelt, is licht grensoverschrijdend gedrag.
- De tong in andermans mond steken tijdens het zoenen.
Kennis over seksualiteit
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Vanaf ongeveer 7 jaar weet een toenemend aantal kinderen dat geslachtsdelen ook een seksuele functie hebben. De meerderheid van 7- tot 8- jarigen weet dat geslachtsgemeenschap nodig is om zwanger te worden en hoe een baby uit de buik komt.
Kinderen stellen steeds meer vragen over seksualiteit. 66 % van de ouders van 6- tot en met 9-jarigen en 75 % van de ouders van 10- tot en met 12-jarigen krijgen wel eens vragen over seksualiteit.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
Vragen over seks op ongepaste momenten en plaatsen is licht grensoverschrijdend door de ongepaste context.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Seksuele kennis die niet past bij de leeftijd.
Uitdagen of verleiden
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen en vooral meisjes durven wel eens openlijk uitdagend en verleidelijk gedrag te stellen tegenover vertrouwde volwassenen.
Bij vertrouwde personen op de schoot klimmen en aanhalig zijn.
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Stellen van uitdagend en verleidelijk gedrag tegenover onbekende volwassenen of oudere jongeren (lolitagedrag);
- Flirtend praten;
- Zonder enige terughoudendheid onbekenden knuffelen en vertrouwen;
- Storend seksueel expliciet gedrag stellen zoals de geslachtsdelen in het openbaar ritmisch stimuleren of laten zien en het lichaam tegen mensen of meubels wrijven.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Verlagen of vernederen van zichzelf of anderen met seksuele spelletjes (bijvoorbeeld door het dragen van kledij waarbij borsten en/of het geslacht zichtbaar zijn).
Seksuele interesse - fantasieën - verlangens - gluren
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen worden vooral gedreven door nieuwsgierigheid en het verlangen naar kennis. Kinderen willen zien wat ze eigenlijk niet mogen zien, juist omdat het verboden is.
Kinderen tonen minder openlijk belangstelling voor elkaars lichaam. Toch experimenteren er veel kinderen met seks en lichaam en worden ze zich geleidelijk bewust van allerlei (soms seksueel getinte) verlangens.
Alhoewel sommige kinderen op dezelfde leeftijd al seksuele fantasieën hebben, is de prevalentie, frequentie, inhoud en bijhorende opwinding onbekend. In studies geven volwassenen vaak aan dat ze hun eerste seksuele fantasieën beleefden tussen 11 en 13 jaar.
Vanaf 10 jaar neemt de interesse in seks toe. Seks wordt een belangrijk gespreksonderwerp, maar er is wel veel variatie in de mate waarin kinderen op die leeftijd al met seks bezig zijn. Op deze leeftijd komen sommige kinderen in contact met pornografische beelden.
Door de toegenomen kennis van het lichaam, de geslachtsdelen en het begrip seks denken kinderen ook in hun fantasie dat ze binnenkort met seks bezig zullen zijn.
Kinderen concentreren zich op een gedetailleerde kennis van het lichaam en geslachtsdelen. In hun fantasie zal er snel een persoonlijk seksueel contact zijn.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Angsten gekoppeld aan seksuele en gewelddadige fantasieën.
- Veel bezig zijn met seks, bijvoorbeeld online porno.
- Eenmalig gluren, bijvoorbeeld in toiletten en doucheruimtes, zonder toestemming.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
- Opvallend veel bezig zijn met seks, bijvoorbeeld online porno.
- Herhaaldelijk gluren, bijvoorbeeld in toiletten en doucheruimtes, zonder toestemming. Dit is ernstig grensoverschrijdend gedrag door de herhaling van het gedrag.
Geslachtsdelen bekijken of aanraken
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Seksuele activiteiten zoals verkennen en experimenteren met vertrouwde andere kinderen van 6 of 7 jaar, zijn nuttig om kennis op te doen en een gevoel van veiligheid op seksueel gebied te ontwikkelen.
Kinderen van 7-8 jaar tonen graag hun eigen geslachtsdelen en willen ook die van andere kinderen zien. Ze bekijken deze en willen weten hoe ze functioneren. Ze raken ze aan, inspecteren ze en spelen ermee.
Spelletjes met kinderen van het eigen geslacht hebben een ander karakter dan met kinderen van het andere geslacht.
Kinderen worden vooral gedreven door nieuwsgierigheid en het verlangen naar kennis. Kinderen willen zien wat ze eigenlijk niet mogen zien, juist omdat het verboden is.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Lichtgrensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Eenmalige seksuele opwinding in het openbaar door het tonen van geslachtsdelen of aanraken van geslachtsdelen van anderen.
- Eenmalig proberen anderen uit te kleden zonder toestemming.
- Eenmalig gluren, bijvoorbeeld in toiletten en doucheruimtes.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Angst om betrapt te worden.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
Eenmalig aanraken van de geslachtsdelen van kinderen en volwassenen met de mond (oraal contact).
! Verhoogde waakzaamheid bij:
- herhaalde seksuele opwinding door het tonen van geslachtsdelen aan onbekenden, bijvoorbeeld bevrediging in het openbaar of online;
- herhaaldelijk proberen anderen uit te kleden zonder toestemming.
Masturberen - genitaal spel
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Masturbatie neemt vanaf 8 jaar toe, vooral bij jongens. Gemiddeld gebeurt dit voor het eerst bij jongens op 10 jaar en bij meisjes op 8 jaar.
Zelfbevrediging komt voor door verveling, angst of opwinding. Vanaf 10 jaar tot aan de puberteit gaan 30 tot 40 % van de jongens en 18 tot 30 % van de meisjes masturberen.
Masturberen is het zich bewust worden dat seksualiteit een functie krijgt in sociale situaties (met en via anderen, ook groepsgewijs).
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend - gele vlag
- Masturbatie in het openbaar of met onvoldoende zorg voor de eigen privacy.
- Opvallend veel bezig zijn met masturbatie.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
- Geïrriteerde geslachtsdelen door masturbatie.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Masturbatie niet kunnen stoppen.
Seksueel taalgebruik en seksuele moppen
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen tekenen wel eens geslachtsdelen.
Kinderen tussen 6 en 11 jaar verzinnen seksueel getinte mopjes. Ze vertellen wel eens dat seks vies is en maken rijmpjes met seksueel getinte woorden.
Vanaf 7-8 jaar gaat een deel van de gesprekken over seksuele kennis en seksueel getinte moppen.
Kinderen van 11 en 12 jaar praten vaker over seks met elkaar. Ze kijken ook vaker naar pornografische beelden dan jongere kinderen. Ze praten al eens over seksueel getinte onderwerpen.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Eenmalig tekeningen over gewelddadige seksuele handelingen (ook verkrachting) maken. Dit is licht grensoverschrijdend gedrag omdat het niet past bij de leeftijd.
- Tekeningen over gewelddadige seksuele handelingen maken in een situatie die niet privé is (bijvoorbeeld in de klas). Dit is grensoverschrijdend gedrag door de ongepaste context en omdat het niet bij de leeftijd past.
- Eenmalig seksuele schuttingtaal gebruiken.
- Geluiden en tekeningen maken over seksueel contact.
- Eenmalig seksueel expliciete gesprekken voeren met anderen.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
- Herhaaldelijk seksuele schuttingtaal gebruiken.
- Herhaaldelijk geluiden en tekeningen maken van seksueel contact.
- herhaaldelijk seksueel expliciete gesprekken voeren met anderen met een (groot) leeftijdsverschil.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
- na begrenzing en corrigerende reactie(s) toch nog tekeningen van gewelddadige seksuele handelingen (ook verkrachting) blijven maken.
Naakt rondlopen
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen ontwikkelen een schaamtegevoel bij het omkleden. Kinderen worden introverter en preutser. De deur van de badkamer of toilet moet bijvoorbeeld op slot.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
Opzettelijk ontbloten en tonen van het achterwerk (mooning) en geslachtsdelen.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Angst bij het zich uitkleden.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
Regelmatig ontbreken van het schaamtegevoel.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Regelmatig angst bij het zich uitkleden.
Online seksualiteit - sexting
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen gaan vanaf 11 jaar online op seksuele ontdekking. Zo stuurde 5 % van de kinderen al eens een sexy foto van zichzelf. 50 % van hen maakt sexy foto's maar verstuurt deze niet.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
52 % van de kinderen kreeg ongevraagd een foto toegestuurd, vaak van mensen die ze eigenlijk niet zo goed kenden.
Het ongevraagd sturen van sexy foto’s zonder toestemming is licht grensoverschrijdend gedrag.
45 % van de kinderen ervaart druk om een naaktfoto te sturen. Iemand onder druk zetten om een naaktfoto te verkrijgen, is grensoverschrijdend gedrag.
35 % van de Nederlandse 9- tot 12-jarigen heeft al eens seksueel getinte beelden gezien van bijvoorbeeld een stijve piemel of een vagina, personen die elkaars geslachtsdelen aanraken of mensen die seks hebben. 10 % van de Nederlandse 9-tot 12-jarigen heeft al eens een filmpje gezien van personen die seks hebben. De meeste kinderen vinden seksueel getinte beelden vooral 'vreemd', maar ook 'grappig', 'spannend' of 'gewoon'.
Vaak zien ze de beelden:
- door iets anders op te zoeken en per ongeluk seksueel getinte beelden te vinden;
- door met iemand anders mee te kijken of;
- doordat iemand anders het laat zien.
Sommige kinderen zoeken al specifiek naar seksueel getinte beelden.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
Een kleine groep maakt seksueel getinte filmpjes en foto’s van anderen en verspreidt deze impulsief, zonder besef van de mogelijke gevolgen.
Richtlijnen voor reageren bij rode vlag
Zwaar grensoverschrijdend gedrag - zwarte vlag
Herhaaldelijk seksueel getinte filmpjes en foto’s van anderen maken en/of verspreiden, zonder toestemming en met besef van de mogelijke gevolgen.
Seksueel spel of seksspel
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Meer dan 25 % van de ouders van 6- tot en met 9-jarigen zag hun kinderen 'doktertje spelen'. Aan het einde van de kindertijd worden vaker groepsspelletjes gespeeld, bijvoorbeeld zoen- of masturbatiespelletjes. Het openlijk aanraken van de eigen geslachtsdelen en seksuele spelletjes met andere kinderen gebeuren steeds minder in het openbaar. Ongeveer 50 % van de jongens speelt op 10-jarige leeftijd seksuele spelletjes met andere jongens. Ze laten elkaar hun geslachtsdelen zien of aanraken. 33 % van de jongens speelt seksuele spelletjes met meisjes van dezelfde leeftijd. 33 % van de meisjes speelt seksuele spelletjes met andere meisjes. Tijdens seksuele spelletjes van meisjes worden er bij 18 % van de meisjes tussen 10 en 12 jaar soms voorwerpen in de vagina ingebracht. Aan het einde van de kindertijd komen deze seksuele spelletjes minder vaak voor.
Seksuele activiteiten: (tong)zoenen en strelen.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
- Zich laten overhalen of anderen overhalen om mee te doen met seksuele spelletjes met negatieve gevoelens of schuldgevoelens tot gevolg.
- Seksueel grensoverschrijdende gebaren; voorwerpen in de vagina of anus inbrengen.
Richtlijnen voor reageren bij gele vlag
Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag
- Anderen eenmalig en onder (groeps)druk dwingen om mee te doen aan seksuele spelletjes of seksueel getint contact afdwingen met gebruik van macht, druk, autoriteit, chantage en manipulatie.
- (Poging tot) geslachtsgemeenschap met een leeftijdsgenoot, met toestemming.
- (Poging tot) seksueel anaal contact met een leeftijdsgenoot, met toestemming.
Richtlijnen voor reageren bij rode vlag
Zwaar grensoverschrijdend gedrag - zwarte vlag
! Verhoogde waakzaamheid bij:
- de andere(n) pijn doen tijdens het seksueel spel;
- (poging tot) geslachtsgemeenschap met een jonger kind of oudere persoon;
- (poging tot) seksueel anaal contact met een jonger kind of oudere persoon;
- (poging tot) geslachtsgemeenschap of seksueel anaal contact met een leeftijdsgenoot, zonder toestemming;
- de andere(n) herhaaldelijk en onder (groeps)druk dwingen om mee te doen aan seksuele spelletjes;
- seksueel getint contact afdwingen met gebruik van macht, druk, autoriteit, chantage, manipulatie, geweld en/of agressie (bijvoorbeeld met een mes).
Gender- en seksuele identiteit
Aanvaardbaar gedrag - groene vlag
Kinderen hebben op 5 en 6 jaar zeer rigide genderstereotiepe ideeën. Ze hebben duidelijke ideeën over welk gedrag typisch bij jongens of bij meisjes hoort.
Door de jaren heen worden ze weer flexibeler.
Vanaf 8 jaar worden ze zich bewust van zichzelf als seksueel persoon en van de andere als een mogelijke affectieve en seksuele partner (seksuele identiteit).
De eerste verkenning van de seksuele voorkeur begint op 8- tot 10-jarige leeftijd. Kinderen die een niet-heteroseksuele oriëntatie ontwikkelen, kunnen zich al bewust worden van deze gevoelens. 5 % van de homojongeren heeft voor 12-jarige leeftijd al aan iemand vertelt dat ze een voorkeur heeft voor hetzelfde geslacht. Homoseksuele aantrekking en fantasieën komen bij jongens gemiddeld voor op 9 en 10 jaar en bij meisjes op 10 en 11 jaar.
Richtlijnen voor reageren bij groene vlag
Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag
Een beperkt aantal kinderen heeft genderdysfore gevoelens en gedachten. De ontevredenheid met het biologische geslacht verdwijnt meestal voor het begin van de puberteit. De negatieve impact hiervan kan de ontwikkeling schaden.
! Verhoogde waakzaamheid bij:
Angsten, paniek en grote twijfel over de eigen seksuele identiteit.
Lees meer over de seksuele ontwikkeling van kinderen
Meer over de normatieve lijst
Hoe gebruik je de normatieve lijst?
De normatieve lijst downloaden
Dit document bevat over alle leeftijden alle gedrag, emotionele uitingen en reactiewijzen. Je vindt hier ook de bronnen van de wetenschappelijke literatuur terug waarop de normatieve lijst is gebaseerd.
