Seksueel gedrag bij kleuters inschatten (3-6 jaar)

Emotionele ontwikkeling

Aanvaardbaar seksueel gedrag - groene vlag

Geleidelijk aan begint het schaamtegevoel zich te ontwikkelen. Kleuters streven uiterlijke kenmerken van de ‘belangrijke andere personen’ na: kapsel, kledij, uiterlijk. Kleuters identificeren zich met hen en hechten waarde aan het oordeel van deze groep.

Kleuters accepteren regels van sociaal gedrag en hebben een beginnend besef van waarden en normen.

Kleuters ontwikkelen empathie en herkennen gevoelens van anderen, maar ze vertrekken nog vanuit hun eigen gevoelswereld. Ze kunnen eenvoudig eigen gevoelens benoemen en zijn geïnteresseerd in verhalen, gedachten en gevoelens van anderen.

Zij stellen voortdurend 'waarom-vragen'. Zij kunnen hun taal aanpassen aan de luisteraar en zijn creatief met taal.

Zij tonen schuldgevoelens, spijt en kunnen het eigen aandeel in een conflict zien. Ze zijn meer en meer intrinsiek gemotiveerd.

Kleuters uiten frustraties meer verbaal. Ze vertonen destructief en agressief gedrag tegenover de oorsprong van de frustratie of trekken zich terug. 

Kleuters kunnen regelmatig overvallen worden door onaangename gevoelens zoals schuldgevoelens, angst, gevoel van vernedering, frustratie of droefheid. 

Zij nemen seksueel getint gedrag waar (bijvoorbeeld kussen en strelen), zonder meteen de inhoud of de betekenis daarvan te begrijpen.

Aan het einde van de kleutertijd verliezen kleuters hun egocentrisme en zijn ze daardoor beter in staat zich te verplaatsen in de ervaringen van anderen.

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• faalangst, zeer zwak zelfvertrouwen, impulsieve agressie;
• passiviteit of motorische hyperactiviteit;
• symptomen van seksueel misbruik: angst, nachtmerries, internaliserend en externaliserend probleemgedrag, regressie (het verleden naar boven halen);
• immaturiteit, agressie en antisociaal gedrag;
• negatieve gevoelens zoals schuld of schaamte, angst, bezorgdheid en verwarring komen vaker voor bij meisjes dan bij jongens.

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Verliefdheid - stoeien en knuffelen

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

Kleuters stoeien en knuffelen. Ze omhelzen of geven kusjes (ook op de mond) en zitten op de schoot. Geleidelijk aan vinden kleuters zichzelf te groot om nog op de schoot te zitten.

Ouders stellen vast dat 5- tot 6-jarigen borsten aanraken of een poging daartoe ondernemen. 

Kleuters kennen een gevoel van verliefdheid. In onderzoek wordt dit beschreven als een speciale vriendschap. 

27 % van de ouders van 2- tot 6-jarigen geeft aan dat hun kind wel eens verliefd is geweest. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

• Eenmalige poging om zonder toestemming de tong in andermans mond te steken tijdens het kussen.
• Borsten aanraken of een poging daartoe ondernemen zonder toestemming te vragen. 

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag

• Herhaalde pogingen om zonder toestemming de tong in andermans mond te steken tijdens het kussen.
• Herhaaldelijk borsten aanraken zonder toestemming te vragen. 

Richtlijnen voor reageren bij rode vlag

Seksueel getinte taal en spelletjes

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

Verkenning van het eigen en andermans lichaam en de bijbehorende gevoelens gaat door. Deze verkenningsfase start vaak door het ontbreken van kennis van de kleuter.

De verkenning gebeurt geleidelijk minder in het openbaar omdat de sociale controle groter wordt. Doktertje of vadertje en moedertje spelen gebeurt buiten de school of buiten het gezichtsveld van volwassenen. Dit komt doordat ze het signaal hebben gekregen dat dit soort spelletjes niet passen in het schoolreglement. 

Op 3-jarige leeftijd begint bij sommige kinderen de 'viezewoordenfase', vaak gelinkt aan het zindelijk worden. Kinderen zeggen dan ineens veelvuldig 'poep' of 'piemel', doorgaans grappig bedoeld of om een reactie uit te lokken van de ouder. 84 % van de ouders van 2- tot 5-jarigen zegt dat dit wel eens gebeurt. Kleuters vertellen elkaar ondeugende grapjes of maken tekeningen van geslachtsdelen. 

Tussen 2 en 3 jaar gaan kinderen vragen stellen over de verschillen tussen jongens en meisjes (op 2 jaar), zwangerschap (op 2,5 jaar) en geboorte (op 3 jaar). 

Op 6-jarige leeftijd merken kinderen dat volwassenen minder openstaan voor het beantwoorden van vragen dan volwassenen wel beweren. Vandaar dat kinderen zich meer gaan wenden tot leeftijdsgenoten. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

• Andere kinderen tegen hun zin betrekken bij seksuele spelletjes.
• Eenmalig gebruik van seksueel expliciete taal en het maken van geluiden, tekeningen (onzedelijkheden) die niet gepast zijn voor de context.
• Eenmalig voeren van seksueel vulgaire gesprekken met leeftijdsgenoten.

!  Verhoogde waakzaamheid bij:

• jongere kleuters of peuters betrekken bij seksuele spelletjes;
• seksuele kennis, ongepast voor hun leeftijd. 

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag

!  Verhoogde waakzaamheid bij:

• Met dwang of overwicht andere kinderen betrekken bij seksuele spelletjes.
• Herhaalde seksuele pesterijen of vernederingen, bijvoorbeeld voortdurend het broekje willen aftrekken.
• Herhaaldelijk gebruik van seksueel expliciete taal en het maken van geluiden, tekeningen (onzedelijkheden) die niet gepast zijn voor de context.
• Eenmalig voeren van seksueel vulgaire gesprekken met leeftijdsgenoten.

Richtlijnen voor reageren bij rode vlag

Zwaar grensoverschrijdend gedrag - zwarte vlag

• Herhaaldelijk voeren van seksueel vulgaire gesprekken met leeftijdsgenoten.
• Eenmalig of herhaaldelijk voeren van seksueel expliciete en/of vulgaire gesprekken met (groot) leeftijdsverschil.

!  Verhoogde waakzaamheid bij:

• De andere(n) opzettelijk pijn doen tijdens het verkennen van het lichaam, bijvoorbeeld bijten of knijpen.

Richtlijnen voor reageren bij zwarte vlag

Geslachtsdelen bekijken of aanraken

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

De kleuters worden vooral gedreven door een enorme nieuwsgierigheid:

• elkaar uitkleden en elkaars geslachtsdelen bekijken;
• stiekem in de badhokjes gluren;
• kijken hoe de andere plast;
• de geslachtsdelen van de ouders proberen aan te raken;
• de geslachtsdelen van een hond of een kat aanraken;
• aan volwassenen vragen of ze hun geslachtsdelen mogen zien.  

Op deze wijze ontdekken en bevredigen kinderen elkaars lichaam. Ze doen eerste ervaringen op met lustbeleving in gezelschap van anderen. Meestal gaat het hier overwegend om het betasten van elkaars lichaam.

Genitaal contact met het andere geslacht komt voor. Uit een studie bleek dat meer dan 50 % van de jongens en 17 % van de meisjes genitaal contact had met iemand van het andere geslacht. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Lichtgrensoverschrijdend gedrag - gele vlag

• Eenmalig gluren wanneer de context het niet toelaat of tegen de wil van anderen.
• Eenmalig, zonder toestemming anderen betasten.
• Opvallend veel bezig zijn met wederzijdse bevrediging of groepsbevrediging met leeftijdsgenoten.
• Poging tot geslachtsgemeenschap met instemming van leeftijdsgenoten.
• Eenmalig vragen of aanbieden van orale seks aan gelijkwaardige kinderen. Ervaringen met orale seks zijn zeer uitzonderlijk. Uit studies blijkt dat seksueel anaal of oraal contact van jongens met jongens voorkomt. Bij meisjes komen orale contacten nauwelijks of niet voor.
• Kleuters doen soms aan 'hoofdvrijen' na het zien van beelden van orale seks; ze imiteren dan de bewegingen van orale seks, waarbij ze met hun hoofd op het geslachtsdeel van een andere kleuter liggen en wat heen en weer bewegen. 
• Objecten in de eigen anus of spleetje steken, al dan niet bij seksuele spelletjes.

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• opwinding door het tonen van geslachtsdelen aan onbekenden;
• pornografische interesse. 

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag

• Herhaaldelijk gluren.
• Herhaaldelijk anderen betasten, zonder toestemming. 
• Poging tot geslachtsgemeenschap, zonder toestemming. 
• Op eigen initiatief de geslachtsdelen van kinderen en volwassenen eenmalig met de mond aanraken (oraal contact).

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• herhaalde opwinding door het tonen van geslachtsdelen aan onbekenden;
• grote pornografische interesse;
• aanraking of blootstelling afdwingen van geslachtsdelen met druk, chantage, manipulatie;
• angst opwekken of dreigen (met geweld);
• herhaaldelijk objecten in elkaars anus of spleetje steken (tijdens seksuele spelletjes);
• scherpe voorwerpen inbrengen bij zichzelf of bij elkaar.

Richtlijnen voor reageren bij rode vlag

Zwaar grensoverschrijdend gedrag - zwarte vlag

• Herhaaldelijk en op eigen initiatief aanraken van geslachtsdelen van kinderen en volwassenen met de mond (oraal contact).
• Herhaalde pogingen tot geslachtsgemeenschap zonder instemming.

! Verhoogde waakzaamheid bij:

Orale seks afdwingen of opleggen aan jongere kinderen.

Richtlijnen voor reageren bij zwarte vlag

Zelfbevrediging of masturberen

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

Veel kleuters raken soms hun geslachtsdelen aan. De intentie is niet seksueel; de kleuter friemelt aan zijn of haar geslacht of speelt ermee omdat dit een prettig gevoel geeft. 90 % van de ouders van 2- tot en met 5-jarigen zien wel eens dat hun kind thuis zijn of haar eigen geslachtsdelen aanraakt. 

Ongeveer 10 tot 15 % van de kinderen kent klassieke zelfbevredigingsgebaren. Soms komt zelfbevrediging voor door frustratie of als compensatie om verveling of het gemis aan speelkameraadjes te compenseren. 

Ook seksuele opwinding in de vorm van blozen, zweten en verhoogde ademhaling komt voor bij kinderen. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

• Anderen storen door opvallend veel bezig te zijn met zelfbevrediging.
• Zelfbevrediging die niet past in de context (bijvoorbeeld in de klas).
• Zich afzonderen of afwezig zijn (sociaal isolement).

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• Anderen storen met seksueel expliciet gedrag (bijvoorbeeld het ritmisch stimuleren van geslachtsdelen, seks nabootsen met poppen of leeftijdsgenoten (met kleren aan)).

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• dwangmatige zelfbevrediging (zonder er plezier aan te beleven);
• geïrriteerde geslachtsdelen.

Richtlijnen voor reageren bij rode vlag

Naakt rondlopen

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

Vanaf 4 jaar ontwikkelen zich gevoelens van schaamte en preutsheid: 'Doe de deur dicht!'. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

• Naakt rondlopen als de context dit niet toelaat.
• Opzettelijk ontbloten en tonen van de geslachtsdelen of het achterwerk (mooning) in het openbaar.

! Verhoogde waakzaamheid bij:

• angst bij het uitkleden en ontbloten;
• afwezigheid van schaamte.

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Ernstig grensoverschrijdend gedrag - rode vlag

! Verhoogde waakzaamheid bij:
Zichzelf herhaaldelijk ontbloten en naakt tonen.

Richtlijnen voor reageren bij rode vlag

Genderidentiteit en stereotypen

Aanvaardbaar gedrag - groene vlag

Kleuters beseffen langzaam aan dat ze een jongen of een meisje zijn. Ze begrijpen dat jongens later een man worden en meisjes een vrouw. Ze kunnen vanaf 2 jaar de geslachtsdelen benoemen. Vanaf 2,5 jaar weten ze of ze zelf een jongen of een meisje zijn.

Op 5-jarige leeftijd weten kinderen dat geslacht een vaststaand gegeven is. De kennis van genderrollen neemt in deze levensfase sterk toe. Kinderen gedragen zich ook meer volgens de eigen genderrol. Op 3-jarige leeftijd beginnen ze te beseffen dat gender een vaststaand gegeven is.

Het rollenpatroon wordt belangrijk: 'Dit is geen speelgoed voor een jongen', 'Ik ben geen meisje hoor' en 'Dat zijn jongenskleren'. Op 6-jarige leeftijd zijn deze opvattingen zeer rigide. 

Voor kleuters heeft de reactie van anderen nog weinig gevolgen voor het gevoel van eigenwaarde. 

Aan het einde van de kleutertijd spelen meer en meer jongens met jongens en meisjes met meisjes. De voorkeur bestaat al van voor de 6-jarige leeftijd en wordt daarna alsmaar sterker. 

Richtlijnen voor reageren bij groene vlag

Licht grensoverschrijdend gedrag - gele vlag

! Verhoogde waakzaamheid bij:
Genderdysfore gevoelens en gedachten (onvrede met het geslacht waarmee iemand geboren en opgegroeid is). 

Richtlijnen voor reageren bij gele vlag

Lees meer over de seksuele ontwikkeling van kleuters

Meer over de normatieve lijst

Hoe gebruik je de normatieve lijst?

Bekijk alle leeftijden

De normatieve lijst downloaden

Dit document bevat over alle leeftijden alle gedrag, emotionele uitingen en reactiewijzen. Je vindt hier ook de bronnen van de wetenschappelijke literatuur terug waarop de normatieve lijst is gebaseerd.