Relationele en seksuele vorming in de Vlaamse eindtermen

Onderwijsdoelen, eindtermen en ontwikkelingsdoelen

Onderwijsdoelen zijn alle doelen die de overheid vastlegt voor het basisonderwijs, secundair onderwijs, deeltijds kunstonderwijs, volwassenenonderwijs en hoger onderwijs, waaronder ontwikkelingsdoelen en minimumdoelen.

Ontwikkelingsdoelen gelden voor het kleuteronderwijs en het bijzonder lager onderwijs. De leerlingen moeten ze niet per se bereiken, maar de school moet ze wel nastreven.

Minimumdoelen of eindtermen gelden voor het gewoon lager onderwijs en gewoon secundair onderwijs. De meeste hiervan moeten worden bereikt.

Je vindt meer info op Onderwijsdoelen - Toelichting.

Kleuteronderwijs: onderwijsdoelen voor seksuele opvoeding

Het kleuteronderwijs werkt met ontwikkelingsdoelen. Ontwikkelingsdoelen zijn minimumdoelen op het vlak van kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes.

In de kleuterschool zijn vooral de ontwikkelingsdoelen binnen het leergebied ‘Mens en maatschappij’ relevant voor seksuele opvoeding.

Maar ook in het leergebied ‘Lichamelijke opvoeding’ vind je aanknopingspunten, bijvoorbeeld: 

De kleuters; 

• tonen een rustige aanwezigheid in het eigen lichaam, voelen de eigen grenzen en tonen een vertrouwdheid met de eigenheid van het lichaam (3.4);
• kunnen zich emotioneel uiten binnen aanvaardbare grenzen (3.8);
• kunnen in bewegingssituaties respectvol rekening houden met de veiligheid en de vermogens van andere kleuters en passen hun handelingen aan (3.9).

En ook in het leergebied ‘Wetenschappen en techniek’ vind je relevante ontwikkelingsdoelen terug, bijvoorbeeld:

De kleuters:

• kunnen in verband met voortplanting van mensen en dieren, illustreren dat een levend wezen voortkomt uit een ander levend wezen van dezelfde soort (1.5);
• kunnen illustreren dat de geboorte van mens en dier wordt voorafgegaan door een periode van gedragen worden door de moeder of door de ontwikkeling in een ei (1.6);
• kunnen in concrete situaties gedragingen herkennen die bevorderlijk of schadelijk zijn voor hun gezondheid (1.10);
• tonen goede gewoonten in hun dagelijkse hygiëne (1.11).

Bekijk de ontwikkelingsdoelen voor kleuteronderwijs

Lager onderwijs: onderwijsdoelen voor seksuele opvoeding

In het lager onderwijs gelden er eindtermen, verdeeld over verschillende leergebieden.

Leergebieden relevant voor seksuele opvoeding

In het lager onderwijs zijn vooral volgende leergebieden relevant voor seksuele opvoeding;

• Sociale vaardigheden.
• Mens en maatschappij.

Maar ook in volgende leergebieden vind je relevante doelstellingen:

• Lichamelijke opvoeding.
• Wetenschappen en techniek.
• ICT-vaardigheden.

Enkele voorbeelden

Bijvoorbeeld bij lichamelijke opvoeding:

Leerlingen:

• tonen spontaneïteit, expressiviteit en echtheid op een sociaal aanvaarde wijze (3.5);
• zien ongecontroleerde en ongewenste uitingen bij zichzelf in en zetten ze recht (3.6).

Bijvoorbeeld bij wetenschap en techniek:

• beseffen dat het nemen van voorzorgen de kans op ziekten en ongevallen vermindert (1.19);
• kunnen de hulp inroepen van een volwassene in een noodsituatie (1.20).

Bijvoorbeeld bij ICT-vaardigheden:

Jongeren sturen meer en meer sexy foto’s (door) in het secundair onderwijs en internetporno is erg makkelijk te vinden.  

Werk daarom al in het lager onderwijs aan veilig en doelmatig internetgebruik met de leergebied-overschrijdende ‘ICT-vaardigheden’, bijvoorbeeld

Leerlingen:

• gebruiken ICT op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier (2);
• kunnen met behulp van ICT voor hen bestemde digitale informatie opzoeken, verwerken en bewaren (6);
• kunnen ICT gebruiken om op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier te communiceren (8).

Bekijk de eindtermen voor het lager onderwijs

Secundair onderwijs: onderwijsdoelen voor seksuele vorming

Gezien de ontwikkeling en invoering van nieuwe eindtermen, lopen veel scholen momenteel nog een dubbel spoor. Ze bereiden zich voor op de nieuwe eindtermen, maar moeten voorlopig nog werken met de bestaande eindtermen.

1e graad secundair onderwijs

De eindtermen voor de eerste graad zijn in voege sinds 1 september 2024. De oude blijven nog geldig voor het tweede leerjaar tot 31 augustus 2025. We vermelden hier enkel nog de minimumdoelen na de laatste modernisering.  

De eindtermen hieronder zijn dezelfde voor de A-stroom en de B-stroom, behalve bij de minimumdoelen over voortplanting. Ze maken deel uit van de basisvorming en gelden dus voor alle leerlingen, ongeacht hun studierichting. 

Nieuwe leerplannen van de onderwijskoepels

De eindtermen moeten expliciet vermeld staan in de nieuwe leerplannen van de onderwijskoepels. Als je met je school met zo’n leerplan werkt, dan werk je automatisch ook aan alle eindtermen op een manier die overeenstemt met de pedagogische visie van je onderwijskoepel. Je kan bovenop het leerplan of de eindtermen ervoor kiezen om nog andere thema’s aan bod te laten komen. 

Vanuit het decreet leerlingenbegeleiding zijn scholen verplicht een brede basiszorg aan te bieden rond psychosociaal functioneren aan alle leerlingen. 

Werk een leerlijn uit die ruimte biedt om in te zetten op thema's die relevant zijn voor je leerlingen: 

• Via deze eindtermen 
• Vanuit de koppeling met je pedagogisch project 
• En vanuit je gezondheidsbeleid 

Tip: gebruik de Sensoa-leerlijnen om zo'n leerlijn op maat van je school te maken. Dit helpt je om een overzicht te krijgen van wat er al gebeurt en afspraken te maken over de thema’s die jullie aan bod willen laten komen. 

Geen specifieke eindtermen over seksuele gezondheid 

Er zijn geen eindtermen meer die specifiek over seksuele gezondheid gaan. De linken naar seksuele gezondheid moet je dus zelf leggen op basis van wat voor jouw school en jouw leerlingen relevant is. 

De overheid heeft de minimumdoelen erg beperkt geformuleerd om scholen zoveel mogelijk eigen ruimte te geven. We raden scholen dan ook aan: 

• Luister goed naar wat er leeft bij je leerlingen. 
• Noteer welke vragen ze hebben rond seksuele gezondheid. 
• Geef lessen die aansluiten bij én verder gaan dan de onderstaande minimumdoelen.  

De eindtermen hieronder zijn dezelfde voor alle finaliteiten (arbeidsmarkt, doorstroom en dubbele finaliteit), tenzij anders aangegeven. Ze maken deel uit van de basisvorming en gelden dus voor alle leerlingen, ongeacht hun studierichting.  

Let op: deze eindtermen zijn resultaatsgebonden. Je moet als school dus kunnen aantonen dat je leerlingen deze eindtermen bereikt hebben aan het eind van de eerste graad. 

Minimumdoelen over gezondheid

01.02 De leerlingen ontwikkelen gezondheidsvaardigheden in functie van hun fysiek en mentaal welzijn binnen verschillende thema’s.  

In de memorie van toelichting wordt ‘seksuele gezondheid en seksuele ontwikkeling in de puberteit’ vermeld als één van de verplichte onderdelen van dit minimumdoel. 

Mediawijsheid

04.04 De leerlingen passen ethische, sociale en legale regels toe bij het gebruiken van digitale technologie. 

Je kan dit minimumdoel gebruiken om te praten over regels, normen en wetgeving rond sexting, deepnudes, sextortion, porno.

Respectvol handelen en weerbaarheid

05.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.  

De memorie van toelichting vermeldt verschillende lesinhouden die gelinkt zijn aan seksuele gezondheid, waarmee je invulling kan geven aan dit minimumdoel: 

Rekening houden met de opvattingen, de fysieke en mentale grenzen en de emoties van anderen

• Grenzen herkennen en bewaken
• Reageren tegen grensoverschrijdend gedrag […] 
• Omgaan met emoties in verschillende situaties;  
• Respect tonen voor relationele en seksuele integriteit;  
• Sociaal vaardig interageren in informele en formele relaties.

Onthoud dat algemene vaardigheden rond bijvoorbeeld assertiviteit, rekening houden met gevoelens, sociaal vaardig interageren of onderhandelen of grenzen aangeven niet zomaar toepasbaar zijn op intieme, seksuele situaties. 

Onderhandelen over geld met klasgenoten is niet hetzelfde als onderhandelen over een condoom met je partner. Gebruik dus ook voldoende expliciet seksuele voorbeelden om deze vaardigheden in te oefenen.  

Lichaam en voortplanting

06.28 (A-stroom) / 6.15 (B-stroom) De leerlingen leggen het verloop van de voortplanting bij de mens uit. Onderliggende (kennis)elementen: Functie van organen van het voortplantingsstelsel 

Let op: seks is niet hetzelfde als voortplanting. Hoewel je leerlingen perfect kunnen weten hoe de voortplanting werkt, zijn ze waarschijnlijk nog op zoek naar antwoorden op hun seksuele vragen, zoals bijvoorbeeld:

• Doet de eerste keer pijn?
• Hoe hebben lesbiennes seks?
• Kunnen vagina’s geluiden maken tijdens seks?
• Kun je een operatie laten doen waardoor je terug maagd wordt?

Besteed dus ook voldoende aandacht aan de beleving van seksualiteit, bijvoorbeeld via eindtermen 01.02 en 05.01.

Identiteit en diversiteit

07.02 De leerlingen reflecteren over het relationele, gelaagde en dynamische karakter van identiteit. 

07.03 De leerlingen lichten toe hoe verschillende vormen van diversiteit verrijkend en uitdagend zijn voor het samenleven. 

07.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s. 

Hier kan je met je klas praten over thema's als seksuele oriëntatie, genderidentiteit, genderexpressie, normen rond mannelijkheid en vrouwelijkheid, gelijke rechten, feminisme.

Linken aan allerlei vakken  

Seksualiteit, lichamelijkheid, weerbaarheid kan los van de minimumdoelen aan bod komen in allerlei vakken, bijvoorbeeld alle taalvakken, geschiedenis, latijn, PAV, mens en samenleving, cultuur- gedrags-, mens- of sociale wetenschappen, maatschappelijke vorming, filosofie, kunstbeschouwing, levensbeschouwing, lichamelijke opvoeding, burgerschap, zorg en welzijn, artistieke expressie, maatschappij en welzijn, of natuurlijk een zelf ingericht vak over bijvoorbeeld gezondheid, welzijn, SDG’s of life skills.  

Hoe begin je eraan?  

Je vindt voor al deze thema’s lesmaterialen, lestips en leerdoelen.  

Zoek je inspiratie over hoe je de minimumdoelen concreet kan gaan invullen? Of wil je afspraken maken met je collega’s? Gebruik dan onze leerlijnen.  

Een actueel overzicht van alle geldende minimumdoelen vind je op  Onderwijsdoelen.be. 

2e graad secundair onderwijs

We vermelden hier enkel nog de minimumdoelen na de laatste modernisering 

• Voor het derde jaar: de minimumdoelen gelden vanaf 1 september 2023 
• Voor het vierde jaar: de eindtermen gelden vanaf 1 september 2024. 

Een actueel overzicht van alle geldende minimumdoelen vind je op Onderwijsdoelen.be. 

Vanuit het decreet leerlingenbegeleiding zijn scholen verplicht een beleid inzake preventieve gezondheid uit te werken.

Werk een leerlijn uit die ruimte biedt om in te zetten op thema's die relevant zijn voor je leerlingen:

• Via deze eindtermen
• Vanuit de koppeling met je pedagogisch project
• En vanuit je gezondheidsbeleid

Tip: gebruik de Sensoa-leerlijn om zo'n leerlijn op maat van je school te maken. 

Geen specifieke eindtermen over seksuele gezondheid

Er zijn geen eindtermen meer die specifiek over seksuele gezondheid gaan. De linken naar seksuele gezondheid moet je dus zelf leggen op basis van wat voor jouw school en jouw leerlingen relevant is.

De overheid heeft de minimumdoelen erg beperkt geformuleerd om scholen zoveel mogelijk eigen ruimte te geven. We raden scholen dan ook aan:

• Luister goed naar wat er leeft bij je leerlingen.
• Noteer welke vragen ze hebben rond seksuele gezondheid.
• Geef lessen die aansluiten bij én verder gaan dan de onderstaande minimumdoelen. 

De eindtermen hieronder zijn dezelfde voor alle finaliteiten (arbeidsmarkt, doorstroom en dubbele finaliteit), tenzij anders aangegeven. Ze maken deel uit van de basisvorming en gelden dus voor alle leerlingen, ongeacht hun studierichting. 

De eindtermen van sleutelcompetenties 1, 4, 5 en 7 zijn identiek aan die in de derde graad. Je kan dus hetzelfde thema aan bod laten komen in de twee graden en telkens inspelen op de vragen en noden van je leerlingen.

Tip: gebruik de Sensoa-leerlijn om afspraken te maken met je collega’s van de tweede en derde graad.

Algemene gezondheid 

01.02: De leerlingen ontwikkelen gezondheidsvaardigheden in functie van hun fysiek en mentaal welzijn binnen verschillende thema’s.  

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan seksuele gezondheid en relationele vaardigheden.  

Mediawijsheid 

04.04: De leerlingen respecteren ethische, sociale en legale regels bij het gebruiken van digitale technologie. 

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan de thema’s online sociale vaardigheden, sexting, porno, grenzen en weerbaarheid, relaties. 

Respectvol handelen en weerbaarheid 

05.01: De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.  

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan de thema’s grenzen en weerbaarheid, de eerste keer, communicatie rond condoomgebruik en anticonceptiegebruik, relaties, seksuele oriëntatie, genderidentiteit, sexting, gender en genderrollen, online sociale vaardigheden, porno, schoonheidsideaal. 

Lichaam en voorplanting 

In sleutelcompetentie 6 staan enkele minimumdoelen die je kan gebruiken als aanknopingspunt om te werken rond zwangerschap en voortplanting, puberteit, soa’s en hiv, menstruatie: 

• 06.28 (doorstroom) / 6.22 (dubbele finaliteit): De leerlingen leggen de hormonale regeling van het voortplantingssysteem bij de mens uit.  
• 06.08 (arbeidsmarkt): De leerlingen leggen het verloop van de menstruatiecyclus uit.

In de drie finaliteiten is er ook een minimumdoel rond virussen, bacteriën, virussen en schimmels, dat telkens iets ander is geformuleerd: 06.29 (doorstroom), 06.21 (dubbele finaliteit) en 06.07 (arbeidsmarkt). 

Identiteit en diversiteit 

In sleutelcompetentie 7 zijn er drie minimumdoelen die je gemakkelijk kan linken aan de thema’s schoonheidsideaal, seksuele oriëntatie, genderidentiteit, grenzen en weerbaarheid, relaties, de eerste keer: 

• 07.02: De leerlingen reflecteren over het relationele, gelaagde en dynamische karakter van identiteit. 
• 07.03: De leerlingen lichten toe hoe verschillende vormen van diversiteit verrijkend en uitdagend zijn voor het samenleven.   
• 07.04: De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s. 

Linken aan allerlei vakken 

Seksualiteit, lichamelijkheid, weerbaarheid kan los van de minimumdoelen aan bod komen in allerlei vakken, bijvoorbeeld alle taalvakken, geschiedenis, latijn, PAV, mens en samenleving, cultuur- gedrags-, mens- of sociale wetenschappen, maatschappelijke vorming, filosofie, kunstbeschouwing, levensbeschouwing, lichamelijke opvoeding, burgerschap, zorg en welzijn, artistieke expressie, maatschappij en welzijn, of natuurlijk een zelf ingericht vak over bijv. gezondheid, welzijn, SDG’s of life skills. 

Hoe begin je eraan? 

Je vindt voor al deze thema’s lesmaterialen, lestips en leerdoelen. 

Zoek je inspiratie over hoe je de minimumdoelen concreet kan gaan invullen? Of wil je afspraken maken met je collega’s? Gebruik dan onze leerlijnen. 

3e graad secundair onderwijs

We vermelden hier enkel nog de minimumdoelen na de laatste modernisering 

• Voor het vijfde jaar: de eindtermen gelden vanaf 1 september 2023. 
• Voor het zesde jaar: de eindtermen gelden vanaf 1 september 2024. 

Een actueel overzicht van alle geldende minimumdoelen vind je op Onderwijsdoelen.be. 

Werk een leerlijn uit die ruimte biedt om in te zetten op thema's die relevant zijn voor je leerlingen:

• Via deze eindtermen
• Vanuit de koppeling met je pedagogisch project
• En vanuit je gezondheidsbeleid

Tip: gebruik de Sensoa-leerlijn om zo'n leerlijn op maat van je school te maken. 

Er zijn geen eindtermen meer die specifiek over seksuele gezondheid gaan. De linken naar seksuele gezondheid moet je dus zelf leggen op basis van wat voor jouw school en jouw leerlingen relevant is. 

De overheid heeft de minimumdoelen erg beperkt geformuleerd om scholen zoveel mogelijk eigen ruimte te geven. We raden scholen dan ook aan:

• Luister goed naar wat er leeft bij je leerlingen.
• Noteer welke vragen ze hebben rond seksuele gezondheid.
• Geef lessen die aansluiten bij én verder gaan dan de onderstaande minimumdoelen. 

De eindtermen hieronder zijn dezelfde voor alle finaliteiten (arbeidsmarkt, doorstroom en dubbele finaliteit), tenzij anders aangegeven. Ze maken deel uit van de basisvorming en gelden dus voor alle leerlingen, ongeacht hun studierichting. 

De eindtermen van sleutelcompetenties 1, 4, 5 en 7 zijn is identiek aan die in de tweede graad. Je kan dus hetzelfde thema aan bod laten komen in de twee graden en telkens inspelen op de vragen en noden van je leerlingen.

Tip: gebruik de Sensoa-leerlijn om afspraken te maken met je collega’s van de tweede en derde graad.

Algemene gezondheid 

01.02: De leerlingen ontwikkelen gezondheidsvaardigheden in functie van hun fysiek en mentaal welzijn binnen verschillende thema’s.  

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan seksuele gezondheid en relationele vaardigheden.  

Mediawijsheid 

04.04: De leerlingen respecteren ethische, sociale en legale regels bij het gebruiken van digitale technologie. 

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan de thema’s online sociale vaardigheden, sexting, porno, grenzen en weerbaarheid, relaties. 

Respectvol handelen en weerbaarheid 

05.01: De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.  

Dit minimumdoel kan je gemakkelijk linken aan de thema’s grenzen en weerbaarheid, de eerste keer, communicatie rond condoomgebruik en anticonceptiegebruik, relaties, seksuele oriëntatie, genderidentiteit, sexting, gender en genderrollen, online sociale vaardigheden, porno, schoonheidsideaal.  

Lichaam en voortplanting 

In sleutelcompetentie 6 staan enkele minimumdoelen die je kan gebruiken als aanknopingspunt om te werken rond zwangerschap en voortplanting, puberteit, soa’s en hiv, menstruatie: 

06.25 (doorstroom) en 06.14 (dubbele finaliteit): De leerlingen lichten bij de mens de bevruchting en factoren toe die de ontwikkeling van embryo en foetus beïnvloeden. 

06.08 (arbeidsmarkt): De leerlingen illustreren de invloed van gezondheidsgedrag en leefmilieu op de ontwikkeling van embryo en foetus  

06.26 (doorstroom) en 06.15 (dubbele finaliteit): De leerlingen lichten toe hoe hormonale regeling en gezondheidsgedrag de vruchtbaarheid (bij de mens) beïnvloeden.  

06.07 (arbeidsmarkt): De leerlingen lichten de beheersing van de vruchtbaarheid bij de mens toe. 

Identiteit en diversiteit 

In sleutelcompetentie 7 zijn er drie minimumdoelen die je gemakkelijk kan linken aan de thema’s schoonheidsideaal, seksuele oriëntatie, genderidentiteit, grenzen en weerbaarheid, relaties, de eerste keer: 

07.02: De leerlingen reflecteren over het relationele, gelaagde en dynamische karakter van identiteit. 

07.03: De leerlingen lichten toe hoe verschillende vormen van diversiteit verrijkend en uitdagend zijn voor het samenleven.   

07.04: De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s. 

Linken aan allerlei vakken 

Seksualiteit, lichamelijkheid, weerbaarheid kan los van de minimumdoelen aan bod komen in allerlei vakken, bijv. alle taalvakken, geschiedenis, latijn, PAV, mens en samenleving, cultuur- gedrags-, mens- of sociale wetenschappen, maatschappelijke vorming, filosofie, kunstbeschouwing, levensbeschouwing, lichamelijke opvoeding, burgerschap, zorg en welzijn, artistieke expressie, maatschappij en welzijn, of natuurlijk een zelf ingericht vak over bijv. gezondheid, welzijn, SDG’s of life skills. 

Hoe begin je eraan? 

Je vindt voor al deze thema’s lesmaterialen, lestips en leerdoelen. 

Zoek je inspiratie over hoe je de minimumdoelen concreet kan gaan invullen? Of wil je afspraken maken met je collega’s? Gebruik dan onze leerlijnen. 

Buitengewoon basis- en secundair onderwijs: eindtermen

In het buitengewoon onderwijs kiest het lerarenteam via een handelingsplanning welke onderwijsdoelen ze willen nastreven bij een bepaalde leerling of groep.

Voor bepaalde types en opleidingsvormen (OV) zijn er ontwikkelingsdoelen waaruit je kan kiezen.

Voor opleidingsvorm 4 (OV4) gelden de eindtermen en ontwikkelingsdoelen van het gewone onderwijs.

Bekijk de eindtermen voor het buitengewoon kleuter en lager onderwijs

Bekijk de eindtermen voor het buitengewoon secundair onderwijs

Ontwikkelingsdoelen relationele en seksuele vorming OKAN

Voor de onthaalklassen anderstalige nieuwkomers (OKAN) gebruik je de algemene doelen 20.1, 21.1, 21.2, 21.7, 21.8 en 21.9 in de ontwikkelingsdoelen OKAN. 

Laat relationele en seksuele vorming regelmatig terugkeren

Voor alle eindtermen en ontwikkelingsdoelen geldt: laat relationele en seksuele vorming regelmatig terugkeren. Kinderen en jongeren hebben bij het opgroeien telkens weer nieuwe vragen over deze thema's. Bekijk met de andere leraren op je school wie wat opneemt.

Bekijk de lesthema's en tips voor seksuele opvoeding

Lees hoe je een beleid rond seksuele opvoeding start op je school

Bekijk het overzicht van alle onderwijsdoelen Vlaams onderwijs