Seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongeren en volwassenen: feiten en cijfers

Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Seksueel gedrag kan oké zijn of grensoverschrijdend. We gebruiken het Sensoa Vlaggensysteem om te bepalen of seksueel gedrag oké is of niet.1 Het Vlaggensysteem gebruikt 6 criteria om een situatie te beoordelen: 

1. Wederzijdse toestemming: alle betrokkenen gaan akkoord en voelen zich er prettig bij. De toestemming kan op elk moment ingetrokken worden: zowel vóór als tijdens de handelingen. 
2. Vrijwilligheid: er is geen sprake van beloning, manipulatie, druk of dwang.
3. Gelijkwaardigheid: de partners zijn gelijkwaardig op vlak van leeftijd, intelligentie, macht of maturiteit.
4. Ontwikkelings- of functioneringsniveau: het gedrag is typisch en aanvaardbaar voor de ontwikkelingsfase van een kind of jongere. Of de volwassene is fysiek en geestelijk bekwaam genoeg. 
5. Context: het gedrag houdt rekening met de omgeving en stoort/choqueert niemand.
6. Impact: het gedrag is niet schadelijk voor mezelf of voor de ander.

Vanaf het moment dat één van deze criteria niet oké is, spreken we van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Lees meer over de criteria van het Vlaggensysteem. 

Wat is seksueel misbruik? 

Seksueel misbruik is elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, verbaal, fysiek, al dan niet opzettelijk

• Waarbij duidelijk geen wederzijdse toestemming bestaat
• En/of dat niet vrijwillig is
• En/of waar het slachtoffer veel jonger is of in een afhankelijkheidsrelatie staat ten opzichte van de pleger

Seksueel misbruik is zonder twijfel een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar niet elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag kun je bestempelen als misbruik.

Gebruik het Vlaggensysteem om seksueel gedrag in te schatten en gepast te reageren 

Hoe vaak komt seksueel grensoverschrijdend gedrag voor?

Om een zicht te krijgen op de omvang van seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag in Vlaanderen en België, gebruiken we 3 types bronnen:

• Cijfers uit wetenschappelijk onderzoek
• Cijfers vanuit de hulpverlening
• Cijfers van politie en justitie

Veel slachtoffers of getuigen van seksueel grensoverschrijdend gedrag doen geen beroep op hulpverlening. Nog minder slachtoffers dienen klacht in bij de politie. Slechts een minderheid van de incidenten belandt dus in de statistieken van hulpverlening en politie.

Dat verklaart het grote verschil tussen de cijfers uit onderzoek en de registratiecijfers bij politie of hulpverlening. 

We kijken dus best naar de cijfers uit wetenschappelijk onderzoek om een realistisch beeld te krijgen. Let wel op als je studies vergelijkt: ze gebruiken vaak verschillende definities en vraagstellingen. 

Cijfers grensoverschrijdend gedrag uit onderzoek

UN-MENAMAIS-studie (België)

De UN-MENAMAIS-studie (Understanding the Mechanisms, Nature, Magnitude and Impact of Sexual Violence in Belgium) is de eerste studie over seksueel grensoverschrijdend gedrag in België die representatief is voor alle genders en leeftijden. Deze studie bevroeg meer dan 5.000 personen naar hun ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag.24 

64% van de personen tussen 16 en 69 jaar maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee in hun leven (4/5 meisjes en vrouwen, 1/2 van de jongens en mannen).  In de laatste 12 maanden voor hun deelname maakte 44% seksueel grensoverschrijdend gedrag mee. 

De onderzoekers maakten een onderscheid tussen hands-off en hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag:

Hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag is seksueel grensoverschrijdend gedrag zonder aanrakingen.

• 78% van de vrouwen en 41% van de mannen maakte ooit een vorm van hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag mee.
• De afgelopen 12 maanden kreeg de helft van de vrouwen en één derde van de mannen te maken met een vorm van hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag. 

Hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag is seksueel grensoverschrijdend gedrag met aanrakingen.

• 42% van de vrouwen en 19% van de mannen maakte ooit een vorm van hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag mee.
• Bij 16% van de vrouwen en 5% van de mannen ging het zelfs om verkrachting.
• De afgelopen 12 maanden kreeg 10% van de vrouwen en 6% van de mannen te maken met een vorm van hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag. 

Sexpert (Vlaanderen)

De 'Sexpert'-studie bevroeg 1.832 personen tussen 14 en 80 jaar uit het Vlaams gewest over hun seksuele gezondheid.2 Het onderzoek peilde naar volgende ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag: 

• Kwetsende seksuele aanrakingen
• Gedwongen worden naakt te zijn
• Gedwongen worden om naar seksuele beelden te kijken
• Gedwongen worden te masturberen
• Gedwongen orale seks (uit te voeren of te ontvangen)
• Verkrachting of poging tot verkrachting

16,6% maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee vóór 18 jaar (1 op 5 van de meisjes en 1 op 10 van de jongens)

8,1% van de bevraagde Vlamingen maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee na 18 jaar (13,8% van de vrouwen tegenover 2,4% van de mannen).

Monitor Seksuele Gezondheid (Nederland)

De ‘Monitor Seksuele gezondheid’ is een terugkerend representatief bevolkingsonderzoek onder volwassenen tussen 18 en 80 jaar. De recentste peiling dateert van 2023. Ruim 15.000 volwassenen namen deel. 3

Dit onderzoek maakt een opdeling tussen seksueel geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag:

• Seksueel geweld: 24% procent van de vrouwen en 5% van de mannen is ooit gedwongen tot seks of heeft seksuele handelingen tegen de wil moeten uitvoeren. 
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag: als je zoenen en seksueel aanraken tegen de wil meetelt, is het percentage nog veel hoger. Ruim de helft van de vrouwen en bijna een vijfde van de mannen heeft dat wel eens meegemaakt.

Europees onderzoek

Europees onderzoek vroeg naar ervaringen met seksuele intimidatie.6

Seksuele intimidatie wordt hier beschreven als:

• Ongewenste aanraking, omhelzing of kus
• Seksueel suggestieve opmerkingen of grappen waardoor iemand zich beledigd voelde
• Iemand die seksueel expliciete afbeeldingen, foto’s of geschenken stuurde of toonde waardoor je je beledigd voelde
• Iemand die exhibitionistisch gedrag vertoont
• Iemand die je dwong om tegen je wil pornografisch materiaal te bekijken
• Ongewenste seksueel expliciete e-mails of sms-berichten die je beledigend vond
• Ongepaste uitnodigingen voor afspraakjes
• Opdringerige vragen over je privéleven waardoor je je beledigd voelde
• Opdringerige opmerkingen over je uiterlijk waardoor je je beledigd voelde
• Ongepast staren of gluren waardoor je je geïntimideerd voelde
• Ongepaste toenaderingen die je beledigend vond, op sociale media of in chatrooms.

30% van Belgische vrouwen ouder dan 15 jaar kreeg het afgelopen jaar te maken met seksuele intimidatie. Let op: mannen werden in dit onderzoek niet bevraagd. 

Wetenschappelijk onderzoek over sexting

Cijfers over online seksueel grensoverschrijdend gedrag en grensoverschrijdende sexting (zonder toestemming versturen of doorsturen van seksueel getinte foto’s) vind je in de Feiten en cijfers over jongeren en sexting.

Preventiebarometer over seksuele gezondheid

De Preventiebarometer seksuele gezondheid (2023) peilde naar de kennis van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij inwoners van het Vlaams Gewest van minstens 18 jaar oud.

• De meerderheid van de bevolking (90,6%) zegt voldoende te weten wat seksualiteit fijn maakt voor hen.
• 87,4% meldt voldoende te weten over seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• 79,8% meldt dat die het duidelijk zou kunnen aangeven als iemand over hun grenzen zou gaan op seksueel vlak.

Dit wil niet zeggen dat als personen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken, zij dat ook in de praktijk zo kunnen doen.

52,5% meldt te weten hoe te moeten tussenkomen als omstander van ongewenst seksueel gedrag. 

Cijfers grensoverschrijdend gedrag uit de hulpverlening

Meldingen bij Vertrouwenscentra Kindermishandeling

In 2023 ontvingen de Vertrouwenscentra Kindermishandeling 7.541 meldingen over 10.671 kinderen en jongeren. Dat is een stijging van 7% tegenover 2022.5
Ook de chatbox Nupraatikerover.be voor minderjarigen en jongvolwassenen kende een opmerkelijke stijging met 20% meer oproepers in 2023, met een totaal van 841 nieuwe oproepers en 1.225 chatgesprekken.5

Hulplijn 1712 - meldingen over geweld en seksueel misbruik

1712 is de hulplijn bij vragen over elke vorm van geweld of misbruik. Niet alleen lichamelijk geweld: ook psychisch, economisch of seksueel geweld kan aan bod komen. 1712 is een samenwerkingsverband tussen de Vertrouwenscentra Kindermishandeling en de Centra voor Algemeen Welzijnswerk.

In 2022 beantwoordde 1712 9.045 unieke oproepen over 12.044 (mogelijke) slachtoffers van geweld, misbruik of kindermishandeling. 1712 beantwoordde 6% meer oproepen over 6% meer (mogelijke) slachtoffers in vergelijking met 2021. Dit is het hoogste aantal oproepen sinds de oprichting van 1712.
25

Vooral de directe omgeving van het slachtoffer (familie of vrienden) neemt contact op met 1712.  De helft van de oproepen kwamen van omstanders. Iets meer dan één op drie mensen die contact opneemt, is zelf slachtoffer van geweld, misbruik of kindermishandeling. Vooral vrouwen contacteren 1712.  

1 op de 4 gesprekken gebeurde via chat. In 2020 voerde 1712 911 chatgesprekken en in 2022 waren dat er 2.251. Deze stijging is voor een groot deel het gevolg van de uitbereiding van het chat-hulpverleningsaanbod 

Reden van de oproepen in 2022: 

• Bij 4 op de 10 oproepen was emotioneel geweld de voornaamste vorm van geweld.  
• Bij 1 op de 5 oproepen was seksueel geweld de voornaamste vorm van geweld. Dat is een stijging van 5% ten opzichte van 2021. 
• 6 op de 10 van de mogelijke slachtoffers was minderjarig.

Opvallend: Hulplijn 1712 kreeg in 2022 minstens 50 oproepen over geweld waarbij een dating app een rol speelde. De oproepen gingen onder meer over wraak, afpersing en verkrachting na een online date.

Child Focus

Child focus wil als organisatie vermiste kinderen terugvinden en seksuele uitbuiting van kinderen tegengaan. Cijfers van Child Focus kunnen verschillen van cijfers uit de politiestatistieken, omdat ze andere definities gebruiken.10

In 2023 opende Child Focus 43 dossiers over grooming. Grooming is het proces waarbij een volwassene doelbewust minderjarigen benadert met een seksueel doel. Verder waren er 183 nieuwe dossiers rond sextortion, dit is wanneer er seksuele afpersing gebeurt op basis van beelden. 

Ook waren er in 2023, 175 dossiers met betrekking tot grensoverschrijdende sexting. Daar spreken we over als beelden worden verspreid zonder toestemming van diegene die op het beeld staat, of worden beelden opgedrongen aan anderen die daar geen toestemming voor geven.

Voor het eerst opende Child Focus ook een aantal dossiers rond naaktbeelden die met artificiële intelligentie gemaakt zijn, zogenaamde deepnudes. Dergelijke valse beelden zijn even verwoestend als echte beelden.  

Daarnaast opende Child focus 73 nieuwe dossiers van seksuele uitbuiting van minderjarigen in de prostitutie in 2022. De meerderheid van deze dossiers gingen over tienerpooierschap maar ook andere vormen van seksuele uitbuiting en mensenhandel werden geregistreerd. In de meeste dossiers waren de slachtoffers tussen 14 en 17 jaar oud, maar in 10 dossiers was het slachtoffer slechts 13 jaar oud.  

In totaal kreeg Child Focus 2.421 meldingen van misbruikbeelden. 

Hulplijn 'Stop it Now!'

Stop it Now! biedt een luisterend oor, informatie, advies en ondersteuning aan personen die zich zorgen maken over hun gevoelens of seksueel gedrag naar minderjarigen, alsook aan hun naasten. Contact opnemen kan telefonisch, via mail of chat. 

Daarnaast wil Stop it Now! de stap naar gepaste hulp verkleinen. 

Sinds de start van de hulplijn in mei 2017 tot en met eind 2023 vonden er 2.737 contacten plaats (per telefoon, mail en chat).

• In 2023 vonden 468 contacten plaats: 39% gebeurde per telefoon, 47% per mail en 14% via chat. 
• In 2023 was 39% van de contacten bezorgd over zichzelf, 28% was bezorgd over een naaste en 9% was bezorgd als professional. De overige vragen waren informatief.  
• In 2023 werden 402 mensen doorverwezen naar verdere hulpverlening. 
• 70% van de mensen die werden doorverwezen naar gespecialiseerde hulpverlening, heeft zich ook effectief aangemeld.  

De cijfers uit het jaarverslag van Stop it Now! vertellen ons dus niet hoe vaak kindermisbruik voorkomt. Wel geeft het meer inzicht in het hulpzoekend gedrag van mensen met gevoelens naar minderjarigen. 

De cijfers uit het jaarverslag van Stop it Now! vertellen ons dus niet hoe vaak kindermisbruik voorkomt. Wel geeft het meer inzicht in het hulpzoekend gedrag van mensen met gevoelens naar minderjarigen. 

Zorgcentra na seksueel geweld

In België zijn er nu 10 Zorgcentra na Seksueel Geweld (ZSG), een samenwerking tussen ziekenhuizen, politie en parket.

In een ZSG kunnen slachtoffers van seksueel geweld gratis en 24/7 beroep doen op

• Medische zorg
• Forensisch onderzoek
• Klacht neerleggen
• Psychische zorg
• Nazorg

In 2022 vingen de ZSG 3.287 meldingen op in de toen 7 actieve zorgcentra. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van 2021. Alle zorgcentra ontvangen samen gemiddeld 131 slachtoffers per maand. Enkele kenmerken:

• De helft van hen is leerling of student.
• 9 op de 10 aanmeldingen gebeuren door een vrouw, 1 op de 10 door een man.
• De gemiddelde leeftijd van slachtoffers in 2022 is 24 jaar oud.   

We zien dat meer slachtoffers zich melden, maar we kunnen daaruit niet concluderen dat er meer slachtoffers zijn van seksueel geweld. Mogelijk stijgen de cijfers omdat meer mensen de zorgcentra kennen en omdat er extra zorgcentra zijn opgericht.

Aantal meldingen van seksueel misbruik bij politie en justitie in België

De politie registreert meldingen van verschillende vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag tegenover minder- en meerderjarigen in de criminaliteitsstatistieken.

Justitie geeft cijfers vrij over het aantal veroordelingen van misdrijven. De meest recente cijfers vind je bij de Dienst voor Strafrechtelijk beleid. 

Deze cijfers gaan telkens over veroordelingen van volwassenen. Minderjarigen kunnen namelijk niet worden veroordeeld tot straffen, zij krijgen maatregelen opgelegd door de jeugdrechter.

Je kan geen verband leggen tussen de cijfers van politie en die van justitie: het kan verschillende jaren duren voor er veroordeling wordt uitgesproken en de manier van registreren verschilt.

Seksueel strafrecht aangepast vanaf 1 juni 2022

Sinds 1 juni 2022 is het nieuwe seksuele strafrecht van kracht. Hierin werden heel wat termen en strafbaarstellingen aangepast:

• In het oude seksuele strafrecht werd er gesproken over ‘aanranding van de eerbaarheid’, met het nieuwe strafrecht spreken we over ‘aantasting van de seksuele integriteit’.
• Aanranding zonder geweld of bedreiging was volgens het oude seksuele strafrecht enkel toepasbaar op minderjarigen. De wetgever ging ervanuit dat als er geen geweld of bedreiging was, een volwassen persoon heeft ingestemd. 
• Ook meerderjarigen kunnen nu dus aangeven dat ze aangerand werden, ook als er geen geweld gebruikt werd.

Aantasting van de seksuele integriteit zonder dood

• Volgens het nieuwe seksuele strafrecht kijken we naar ‘aantasting van de seksuele integriteit zonder dood’. In 2022 waren er 2.986 meldingen.
• Er wordt ook nog op de oude manier geregistreerd en dat bracht ons in 2022 op 751 meldingen van aanranding van de eerbaarheid met geweld.
• Van aanranding van de eerbaarheid zonder geweld waren zo’n 1.036 meldingen, dit gaat dus enkel over minderjarigen. 

Verkrachting: meldingen en veroordelingen 

In 2022 waren er 2.824 meldingen van verkrachting zonder de dood tot gevolg volgens de definitie van de nieuwe strafwet. Hierbij is de definitie van verkrachting aangepast: de penetratie hoeft niet langer volledig te zijn, maar kan ook gedeeltelijk zijn en toestemming kan tijdens de daad ingetrokken worden.

Volgens het oude strafrecht zagen we dat er nog 1.685 meldingen waren van verkrachtingen in 2022. Dat brengt ons op een totaal van 4.509 meldingen. In 2021 waren dit er 4.442 meldingen. 

In 2022 waren er 195 meldingen van groepsverkrachtingen, tegenover 241 in 2021.  

Gemiddeld 13 verkrachtingen per dag in België

In België zijn er dus op basis van de aangiftes gemiddeld 13 verkrachtingen per dag. Ongeveer 43% van deze meldingen gaan over de verkrachting van een minderjarige.  

Op 1 januari 2022 waren er over alle rechtsgebieden in België 6.534 zaken van aanranding en verkrachting hangende en 3.560 rond ontucht en seksuele uitbuiting. Dit zijn nog cijfers volgens de oude definitie van het seksueel strafrecht.7  

Omdat de registratiesystemen niet op elkaar zijn afgestemd, kunnen we de cijfers van justitie niet vergelijken met de meldingen bij politie. 

Meldingen van seksuele misbruikbeelden van minderjarigen 

Seksuele misbruikbeelden van minderjarigen (vroeger verkeerdelijk kinderporno genoemd) is 'alle materiaal dat kinderen, of personen die er als kind uitzien, toont die deelnemen aan echte of gesimuleerde seksuele handelingen'. Ook weergeven van geslachtsorganen van het kind voor seksuele doeleinden valt onder seksuele misbruikbeelden van minderjarigen. 

In 2022 waren er 1.202 meldingen die te maken hadden met het bezitten, verspreiden en de toegang tot seksuele misbruikbeelden van minderjarigen.  

Meldingen van grooming 

'Grooming' is het contact leggen van volwassenen met minderjarigen, met het oog op seksuele toenadering. Groomers bouwen een vertrouwensrelatie uit met het oog op seksueel misbruik. Ze proberen de seksuele of andere drempels van het kind weg te werken of te verlagen. 

Toen deze cijfers werden bijgehouden, sloeg grooming enkel op online toenadering. In de nieuwe strafwet (2022) valt elke vorm van seksuele toenadering tot kinderen onder grooming.  

In 2022 waren er 83 meldingen van online grooming volgens de vorige wet, met de nieuwe wet zien we nog 28 meldingen van offline grooming en 107 meldingen van grooming online met digitale technologie.

In 2021 werden er in België 138 meldingen (zonder pogingen) gemaakt van grooming, deze cijfers houden enkel de meldingen in van online contact met minderjarige jonger dan 16 jaar. Ze houden nog geen rekening met de nieuwe wet van 2022. 

Meldingen van voyeurisme 

De strafwet stelt het maken of verspreiden van beelden strafbaar als dat gebeurde zonder de toestemming van de persoon op de beelden. 

Zelfs wanneer de beelden werden gemaakt met toestemming van de persoon is het dus strafbaar om ze zonder toestemming verder te verspreiden. 

In 2022 wordt er het onderscheid mee gemaakt tussen voyeurisme rechtstreeks of via een smartphone of ander hulpmiddel. Er waren 136 meldingen van rechtstreeks voyeurisme en 330 meldingen via een ander hulpmiddel.

Er waren 699 meldingen van voyeurisme algemeen. We kunnen moeilijk conclusies trekken uit het dalen of stijgen van de cijfers: door de aanpassing van het seksuele strafrecht worden zaken nu anders geregistreerd.

Wie is pleger van seksueel grensoverschrijdend gedrag? 

Opvallend: de meeste plegers zijn bekenden van het slachtoffer. Dat weten we op basis van het Sexpert-onderzoek.2

Bij minderjarigen is de pleger meestal een bekende

• Familielid of huisgenoot (24,9%)
• Kennis (24%)
• (Ex-)partner (12,9%)
• Vriend(in) (6,8%)
• Klasgenoot of medestudent (6,3%)
• Leerkracht, begeleider, hulpverlener, geestelijke … (5,9%)

In slechts 16,6% van de gevallen is de pleger een onbekende. 

Bij minderjarigen is in de meerderheid van de gevallen de pleger een leeftijdsgenoot.

Ook bij volwassenen is de pleger meestal een bekende

• in bijna de helft van de gevallen een (ex-)partner (46,7%)
• in andere gevallen een kennis (17,9%)
• een collega of medestudent (10,4%)
• een vriend(in) (7,8%)
• een familielid of huisgenoot (4%)

Slechts in een minderheid van de gevallen is de pleger een onbekende, bij mannelijke slachtoffers bijna dubbel zo vaak als bij vrouwen.

Ook bij ouderen, en de pleger is vaker een onbekende

Ook ouderen (+70 jaar) maken seksueel grensoverschrijdend gedrag mee. In 2019 had 8,4% van de ouderen een ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag, De cijfers lopen gelijk voor mannen en vrouwen. Bij

• 7% gaat om seksueel grensoverschrijdend gedrag zonder aanrakingen.
• 2,5% om seksueel grensoverschrijdend gedrag met aanrakingen.
• 0,6% om (poging tot) verkrachting.24

Bij ouderen is de pleger, in tegenstelling tot bij minderjarigen en andere volwassenen, vaker een onbekende:26

• Onbekende (44,2%)
• Kennis (37,2%) 
• Vriend (27.9%) 
• Autoriteitsfiguur (11,6%) 
• Collega of klasgenoot (9,3%) 
• Familielid (4,7%) 

We vermoeden dat respondenten hier verschillende categorieën konden aanduiden. 

Ook vrouwen en meisjes zijn pleger

Vooral mannen gaan over de grens, maar er zijn zeker ook vrouwen en meisjes die grensoverschrijdend gedrag plegen.

Bij de volwassen mannen die slachtoffer werden, bleek de pleger in 33% van de gevallen een vrouw.3 In Belgisch onderzoek geven kinderen aan dat de pleger binnen het gezin vaak de moeder is.4

Wie is kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Er is geen duidelijk profiel van slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het kan iedereen overkomen. Maar van sommige groepen weten we dat ze meer seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken:

Kinderen en jongeren

Het Sexpert-onderzoek toont aan dat dubbel zoveel kinderen als volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.2

Gemiddeld waren jongeren 13 jaar oud toen het de eerste keer gebeurde. Bij herhaaldelijk slachtofferschap was de gemiddelde leeftijd bij de eerste keer 11, en bij de laatste keer 14 jaar.

Zowel jongens als meisjes worden soms op een ongewenste en seksuele manier aangeraakt. Dat blijkt uit een vierjaarlijkse bevraging van Europese jongeren (2022), waaraan ook Vlaanderen meewerkt. 14,3% van de jongens en 33,1% van de meisjes gaven in 2022 aan dat ze minstens eenmaal ongewenst werden aangeraakt. Dat is significant hoger dan in 2018. Hoe ouder de jongeren, hoe meer ongewenste aanrakingen ze meemaken.21

Jongeren worden ook soms verplicht iemand seksueel aan te raken. Dat komt volgens dit onderzoek vaker voor dan in 2018. Het komt vaker voor bij meisjes en bij 17-18-jarigen. 21

Waren er effectief meer incidenten? Of rapporteren jongeren meer over seksueel grensoverschrijdend  gedrag omdat ze zich meer bewust zijn van de problematiek? Op basis van dit onderzoek is dit moeilijk te zeggen.

Jongvolwassenen

De jongste categorie van bevraagden (16 tot 24 jaar) uit het UN-MENAMAIS onderzoek gaf het vaakst aan dat ze het voorbije jaar seksueel grensoverschrijdend gedrag hadden meegemaakt. Bij jonge vrouwen gaf 79% van de bevraagden dit aan, ook bij mannen waren de cijfers het hoogste bij de jongeren/jongvolwassenen. 

Plan International peilde bij bijna 700 Belgische jongeren naar de omvang van seksuele intimidatie. 91% van de meisjes en 28% van de jongens tussen 15 en 24 jaar was al eens slachtoffer.

Meisjes en vrouwen

Meisjes en vrouwen worden vaker slachtoffer dan jongens en mannen.2 Dat tonen de meeste onderzoeken aan: UN-MENAIMAIS, Sexpert, Seks onder je 25e. 13

Ter nuancering: er is ook onderzoek dat aantoont dat in sommige contexten jongens net vaker slachtoffer worden.14

LGBTQIA+ personen

Dat personen die zich als LGBTQIA+ identificeren kwetsbaar zijn voor seksueel grensoverschrijdend gedrag, blijkt onder meer uit de UN-MENAMAIS-studie. Vier van de vijf personen die zich als LGBTQIA+ identificeren, maakte ooit seksueel grensoverschrijdend gedrag mee.

• 79% gaf aan ooit seksueel grensoverschrijdend gedrag zonder aanrakingen ervaren te hebben.
• 42% maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag met aanrakingen mee.
• waarvan 1/4 (poging tot) verkrachting. 

Onderzoek uit 2023 bij LGBTQI+ personen bevestigt deze kwetsbaarheid:

• Meer dan 6 op 10 respondenten maakte minstens één vorm van seksueel geweld mee gedurende de voorbije twee jaar.
• 3 op 10 respondenten geven aan slechts één of 2 keer slachtoffer te zijn geweest van seksueel geweld
• Meer dan een derde (35,8%) rapporteert meerdere ervaringen.

Deze studie bevroeg ook de contexten waarin mensen dit meemaakten. De meeste respondenten gaven aan dat de gebeurtenis met grote impact ’s avonds of ’s nachts heeft plaatsgevonden. Ook geven de meeste respondenten aan dat seksueel geweld in uitgaansgelegenheden (danszaal, fuif, discotheek) of in de horeca plaatsvond. 60

Mensen die als kind al slachtoffer werden

Wie als kind meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt, maakt dubbel zoveel kans om op volwassen leeftijd opnieuw slachtoffer te worden. Dat blijkt uit het Sexpert onderzoek:2

• Van de respondenten die geen ervaring hadden met seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 7,1% ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.
• Van de respondenten die voor de leeftijd van 18 jaar één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakte, rapporteert 11,1% ervaring na 18 jaar.
• Van de respondenten die ervaring hadden met meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 14,3% ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.

Mensen met een beperking

Hoe kwetsbaar zijn mensen met een beperking voor seksueel grensoverschrijdend gedrag? De cijfers variëren naargelang het geslacht en de beperking.16Maakten ooit in hun leven één of andere vorm van seksueel geweld mee: 

• 35% van de vrouwen en 15% van de mannen met een lichamelijke beperking
• 61% van de vrouwen en 23% van de mannen met een verstandelijke beperking
• 21% van de vrouwen en 12% van de mannen met een visuele beperking
• 43% van de vrouwen en 7% van de mannen met een auditieve beperking

Vrouwen met een beperking

Vrouwen met een beperking blijken extra kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. Vlaams onderzoek uit 2018 geeft aan waar de pijnpunten liggen20: 

• Lichamelijkheid en seksualiteit dreigt bij vrouwen met een beperking 'onteigend' te worden. Zo hebben de vrouwen bijvoorbeeld geen taal om erover te praten of zijn ze het bijna 'normaal’ gaan vinden dat ze seksueel misbruikt werden. 'Het hoort erbij'.
• Vrouwen met een beperking die participeerden aan dit onderzoek hebben meestal meerdere keren tijdens hun leven te maken gehad met seksueel misbruik. 
• De seksuele misbruikers waarover gerapporteerd wordt zijn meestal mannen (96%), dikwijls zijn het ‘bekenden’ (80%). 
• Veel vrouwen gaan ervan uit dat ze ‘een aandeel’ hebben in het misbruik.
• Ze zijn weinig bereid om seksueel misbruik te melden. Melden ze de feiten wel, dan meestal bij mensen uit hun dichtste kring.
• Deelnemers die de feiten meldden, kregen veel af te rekenen met ‘niet ernstig genomen worden’ of met ‘het toedekken’ van de feiten.
• De gevolgen van het seksueel misbruik zijn voor de vrouwen ernstig en langdurig. Met negatieve gevolgen op emotioneel, lichamelijk, psychisch en relationeel vlak, vaak in combinatie met elkaar. 

Vluchtelingen en asielzoekers

Meer dan 84% van de verzoekers om internationale bescherming die in België verblijven, maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee, blijkt uit de UN-MENAMAIS-studie. Bij 61% gebeurde dat het afgelopen jaar, toen ze dus al in Europa of België waren.

Het valt op dat de cijfers bij mannen veel hoger liggen dan in de algemene bevolking. Ook de cijfers over verkrachting zijn opvallend hoog. 40 procent van de vrouwelijke en 19 procent van de mannelijke asielzoekers zeggen daarvan al het slachtoffer te zijn geweest – tegenover respectievelijk 16 en 5 procent in de hele bevolking.  

Waar komt seksueel grensoverschrijdend gedrag voor? 

Er is veel onderzoek naar de settings waarin minderjarigen geconfronteerd worden met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Voor volwassenen is er recent onderzoek over de zorgsector, de cultuursector en het uitgaansleven. 

Bij jongeren: thuis, op school en in de vrije tijd

Het onderzoek 'Geweld, gemeten en geteld' van UC Leuven Limburg peilde naar de omgeving waarin kinderen en jongeren met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken krijgen.14

In de thuissituatie werd 4,9% van de respondenten met seksueel grensoverschrijdend gedrag geconfronteerd. 5,2% van de meisjes en 4,3% van de jongens kreeg met minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken.

Het gaat vooral om ongewenst kijken naar borsten of geslachtsdelen en ongewenste seksuele aanrakingen. Jongeren geven aan dat het vooral hun moeder of een broer is die over de grens gaat.

Op school kreeg 16,2% van leerlingen (18,4% van de meisjes en 13,9% van de jongens) af te rekenen met minstens één van de seksueel grensoverschrijdende handelingen, meestal gaat het om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen. In de meeste gevallen ging het over andere jongeren die over de grens gingen.

7,8% van de kinderen en jongeren in de jeugdbeweging (5,8% van de meisjes en 9,4% van de jongens) en 6,8% van de kinderen en jongeren in de sportclub (4,3% van de meisjes en 8,8% van de jongens), heeft het afgelopen jaar minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren.

In de jeugdbeweging en sportclub maken jongens volgens dit onderzoek dus meer grensoverschrijdend gedrag mee dan meisjes. Net als in de schoolcontext gaat het vooral om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen en zijn het vooral andere jongeren die over de grens gaan.

Dat meestal de leeftijdsgenoten verantwoordelijk zijn voor seksueel grensoverschrijdend gedrag bleek ook uit eerder onderzoek.17

Bij volwassenen: op het werk en in de vrije tijd

2,5 procent (3,9% van de vrouwen en 0,6% van de mannen) of 58.000 van de werknemers in Vlaanderen kreeg in het jaar voorafgaand aan de studie te maken met seksueel ongewenst gedrag op het werk.27

Zorgmedewerkers werden veel meer dan andere beroepsgroepen slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag op het werk (8,7%). Verder is er weinig lokaal onderzoek over de settings waarin volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.27

Seksuele intimidatie op het werk

Recent onderzoek van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen vond dat 6% van de vrouwen en 2% van de mannen ooit op een intieme manier werd aangeraakt door een leidinggevende of klant.22

Verder werd van 2% van de vrouwen en 2% van de mannen ooit verwacht dat ze flirterig omgingen met klanten. Van 1% van de vrouwen en 1% van de mannen werd ooit verwacht seksuele betrekkingen te hebben met een leidinggevende of klant.  

Vrouwen rapporteren dus tweemaal vaker ongewenste intimiteiten dan mannen. Vaak gaat het over leidinggevenden die zich grensoverschrijdend gedragen, maar het kan ook over klanten of externen gaan.

Seksuele intimidatie in het uitgaansleven

In het uitgaansleven is er een hoge kans op seksuele intimidatie, voor vrouwen én mannen. Dat blijkt uit een recent onderzoek van de Vereniging voor Alcohol en Drugproblmen (VAD).71 In dit ruimer onderzoek kregen deelnemers 2 vragen over seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Aanstaren, seksuele opmerkingen en aanrakingen boven de kleren kwamen het meest voor. 

Steun van vrienden, omstanders en personeel dat een oogje in het zeil houdt zou het meest kunnen helpen volgens de respondenten. 

Seksuele intimidatie in de sport

Cijfers over seksueel grensoverschrijdend gedrag binnen de sportsector bij volwassenen bestaan in beperkte mate voor Vlaanderen en België. Dit komt omdat onderzoeken rond seksueel grensoverschrijdend gedrag binnen de sport zich vooral focussen op minderjarigen.40

Uit Belgisch onderzoek van 2020 blijkt dat er van de personen die als minderjarige seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt binnen de sport, dit nog altijd meemaken als volwassenen. 8% van deze volwassenen ervaren nog steeds hands-off seksueel grensoverschrijdend gedrag en 6% ervaart hands-on seksueel grensoverschrijdend gedrag tijdens het sporten als volwassenen.  

Seksueel grensoverschrijdend gedrag in de cultuur- en mediasector

Grensoverschrijdend gedrag op het werk lijkt het meest voor te komen bij jonge mensen aan het begin van hun carrière in de media en/of cultuursector. Grensoverschrijdend gedrag op het werk komt het vaakst voor tijdens interacties waar statusverschillen belangrijk zijn. Personen met een eerder artistieke of een artistiek-technische functie geven vaker aan dat zij bepaalde vormen van grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt. Bij personen met een administratieve of meer ondersteunende functie is dat minder het geval.

Ook zelfstandigen met een freelance statuut of werknemers met een tijdelijk contract vormen een kwetsbare groep.19

Onder de cultuursector verstaan we de podiumkunsten (theater, dans, muziek,…). In 2022 gaf 6,6% van de werknemers in deze sector aan dat ze seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben ervaren in de afgelopen 6 maand.41
Onder de mediasector vallen alle private omroepen, productiehuizen en digitale agentschappen. Uit een enquête van 2022 blijkt dat 2,8% van de werknemers in deze sector aangeeft dat ze seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben ervaren in de voorbije 6 maand. In 71,1% van de gevallen werd aangegeven dat een collega het gedrag stelde.42

Uit de journalisten survey van 2023 blijkt dat 7,1% van de bevraagde journalisten al te kampen kreeg met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Vrouwelijke journalisten (1 op 5) maken dit vaker mee dan mannelijke. Seksueel grensoverschrijdend gedrag vond meestal plaats op de redactie (68,1%) of tijdens het veldwerk (50,7%) en in mindere mate online (20,7%).70

De rol van omstanders bij seksueel grensoverschrijdend gedrag

Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn in enkele situaties niet enkel de pleger(s) en slachtoffer(s) aanwezig, maar ook omstanders. 

Wat is een omstander?

• Een omstander is een persoon die aanwezig is bij de gebeurtenis, maar niet betrokken is. Het gaat dus om een getuige.28
• In brede zin is een omstander ook een persoon die weet heeft van seksueel grensoverschrijdend gedrag dat in het verleden gebeurde of nog steeds (chronisch) voorkomt.

Getuigen die aanwezig zijn: welke invloed hebben zij?

Een omstander kan op verschillende manieren invloed uitoefenen op de situatie en de betrokkenen. Een omstander kan

• niets doen.
• de situatie verergeren door bijvoorbeeld mee te doen of het gedrag te steunen.
• op een helpende manier reageren.28

Door op een helpende manier te reageren, kan een omstander de situatie stoppen, tonen aan de betrokkenen dat het gedrag niet oké is, of steun bieden aan de persoon die seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt.

Meerderheid grijpt niet in, maar vindt reageren wel belangrijk

Het merendeel van de omstanders grijpt niet in, blijkt uit onderzoek.29 Waarom niet? Enkele redenen:

• Mensen herkennen het gedrag niet als grensoverschrijdend.
• Ze hebben schrik om zelf slachtoffer te worden.
• Ze denken 'is het wel aan mij om te reageren?'
• Ze willen wel reageren, maar weten niet hoe (intern onderzoek).

Wat denken jongeren over de rol van omstanders?

• Hoe belangrijk vinden jongeren het om in te grijpen bij seksueel grensoverschrijdend gedrag?
• Hoe bekwaam vinden jongeren zichzelf?  

Voor de campagne 'WijGrijpenIn' (2021) vroeg Sensoa 517 jongeren naar hun kennis en attitudes. Van de jongeren tussen 16 en 26 jaar vindt 90% het belangrijk om in te grijpen bij een incident, maar weet 40% niet hoe.30

Tips en opleiding over de rol van omstanders

Omstanders doorlopen verschillende stappen vooraleer ze werkelijk ingrijpen. Daarom geeft Sensoa tips: hoe kan je helpen als getuige?

Je kan als professional ook opleiding volgen over de rol van omstanders.

Wat zijn de gevolgen van seksueel grensoverschrijdend gedrag?

De gevolgen van seksueel grensoverschrijdend gedrag verschillen sterk tussen personen. Voor sommigen had het een kleine impact, voor anderen had de ervaring ernstige gevolgen.

Aan de hand van interviews vonden onderzoekers van de UN-MENAMAIS-studie verschillende gevolgen, onder meer

• Fysiek, zoals bloedingen, en fysieke reacties op interne en externe triggers. De meesten hadden echter geen onmiddellijke fysieke gevolgen, wat het voor hen nog moeilijker maakte om te bewijzen dat ze grensoverschrijdend gedrag meegemaakt hadden.
• Psychisch, zoals angst, symptomen van post-traumatische stress-stoornis (PTSS), depressieve symptomen en zelfschadend gedrag.
• Seksueel, reproductief: hyperseksueel gedrag, vaginisme, zwangerschap
• Sociaal, relationeel: relationele problemen, moeite om anderen (partners, vrienden, verzorgers) te vertrouwen.
• Financieel: hoge medische kosten (dokter en psycholoog), jobverlies en niet goed kunnen studeren.

De gevolgen zijn vaak pas jaren na de feiten zichtbaar.

In de Sexpert-studie (2013) gaf ongeveer de helft van de volwassenen die ooit slachtoffer werden van seksueel grensoverschrijdend gedrag geeft aan dat ze klachten of problemen hebben als gevolg van de ervaring met seksueel geweld.2

Meer informatie over seksueel grensoverschrijdend gedrag

Lees meer over seksualiteit en grenzen

Geef les over grenzen en weerbaarheid

Lees meer over Sensoa Vlaggensysteem