Seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongeren en volwassenen: feiten en cijfers

Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Seksueel gedrag kan oké zijn of grensoverschrijdend. We gebruiken het Sensoa Vlaggensysteem om te bepalen of seksueel gedrag oké is of niet.1 Het Vlaggensysteem gebruikt 6 criteria om een situatie te beoordelen: 

1. Wederzijdse toestemming: alle betrokkenen gaan akkoord en voelen zich er prettig bij.
2. Vrijwilligheid: er is geen sprake van beloning, manipulatie, druk of dwang.
3. Gelijkwaardigheid: de partners zijn gelijkwaardig op vlak van leeftijd, intelligentie, macht, maturiteit.
4. Ontwikkeling: het gedrag is typisch en aanvaardbaar voor de ontwikkelingsfase. Dit criterium geldt enkel voor kinderen en jongeren. 
5. Context: het gedrag houdt rekening met de omgeving en stoort/choqueert niemand.
6. Zelfrespect: het gedrag veroorzaakt geen fysieke, emotionele of psychische schade bij de persoon zelf.

Vanaf het moment dat één van deze criteria niet oké is, spreken we van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Wat is seksueel misbruik? 

Seksueel misbruik is elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, verbaal, fysiek, al dan niet opzettelijk

• waarbij duidelijk geen wederzijdse toestemming bestaat
• en/of dat niet vrijwillig is
• en/of waar het slachtoffer veel jonger is of in een afhankelijkheidsrelatie staat ten opzichte van de pleger

Seksueel misbruik is zonder twijfel een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar niet elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag kun je bestempelen als misbruik.

Gebruik het Vlaggensysteem om seksueel gedrag in te schatten en gepast te reageren 

Hoe vaak komt seksueel grensoverschrijdend gedrag voor?

Om een zicht te krijgen op de omvang van misbruik en grensoverschrijdend gedrag in Vlaanderen en België, gebruiken we 3 types bronnen:

• cijfers vanuit de hulpverlening
• cijfers van politie en justitie
• cijfers uit wetenschappelijk onderzoek

Slachtoffers of getuigen van seksueel grensoverschrijdend gedrag doen vaak geen beroep op hulpverlening. Nog minder slachtoffers dienen klacht in bij de politie. Dat verklaart het grote verschil tussen de cijfers uit onderzoek en de registratiecijfers bij politie of hulpverlening. 

We kijken dus best naar de cijfers uit wetenschappelijk onderzoek om een realistisch beeld te krijgen. Let wel op als je studies vergelijkt: ze gebruiken vaak verschillende definities en vraagstellingen. 

Cijfers grensoverschrijdend gedrag uit onderzoek

Sexpert (Vlaanderen)

De 'Sexpert'-studie bevroeg 1.832 personen tussen 14 en 80 jaar uit het Vlaams gewest over hun seksuele gezondheid.2 Het onderzoek peilde naar volgende ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag: 

• kwetsende seksuele aanrakingen
• gedwongen worden naakt te zijn
• gedwongen worden om naar seksuele beelden te kijken
• gedwongen worden te masturberen
• gedwongen orale seks (uit te voeren of te ontvangen)
• (poging) tot verkrachting

16,6% maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee vóór 18 jaar (1 op 5 van de meisjes en 1 op 10 van de jongens)

8,1% van de bevraagde Vlamingen maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee na 18 jaar (13,8% van de vrouwen tegenover 2,4% van de mannen)

Monitor Seksuele Gezondheid (Nederland)

De ‘Monitor Seksuele gezondheid’ is een representatief bevolkingsonderzoek onder ruim 17.000 volwassenen tussen 18 en 80 jaar.3

Dit onderzoek maakt een opdeling tussen seksueel geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag:

• Seksueel geweld: 22% procent van de vrouwen en 6% van de mannen heeft manuele, orale, vaginale of anale seks tegen de wil meegemaakt en/of is gedwongen om seksuele handelingen te stellen. 
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag: als je zoenen en seksueel aanraken tegen de wil meetelt, is dit percentage nog veel hoger, namelijk 53% van de vrouwen en 19% van de mannen.

Europees onderzoek

Europees onderzoek vroeg naar ervaringen met seksuele intimidatie.4

Seksuele intimidatie wordt hier beschreven als:

• ongewenste aanraking, omhelzing of kus
• seksueel suggestieve opmerkingen of grappen waardoor iemand zich beledigd voelde
• iemand die seksueel expliciete afbeeldingen, foto’s of geschenken stuurde of toonde waardoor je je beledigd voelde
• iemand die exhibitionistisch gedrag vertoont
• iemand die je dwong om tegen je wil pornografisch materiaal te bekijken
• ongewenste seksueel expliciete e-mails of sms-berichten die je beledigend vond
• ongepaste uitnodigingen voor afspraakjes
• opdringerige vragen over je privéleven waardoor je je beledigd voelde
• opdringerige opmerkingen over je uiterlijk waardoor je je beledigd voelde
• ongepast staren of gluren waardoor je je geïntimideerd voelde
• ongepaste toenaderingen die je beledigend vond, op sociaalnetwerksites zoals Facebook, of in chatrooms op internet.

30% van Belgische vrouwen ouder dan 15 jaar kreeg het afgelopen jaar te maken met seksuele intimidatie.

Wetenschappelijk onderzoek over sexting

Cijfers over grensoverschrijdende sexting (zonder toestemming versturen of doorsturen van seksueel getinte foto’s) vind je in de Feiten en cijfers over jongeren en sexting.

Cijfers grensoverschrijdend gedrag uit de hulpverlening

Meldingen bij Vertrouwenscentra Kindermishandeling

In 2019 noteerden de Vertrouwenscentra Kindermishandeling 7028 meldingen van (een vermoeden van) kindermishandeling.5 8920 minderjarigen waren hierbij betrokken.

Dit is een lichte stijging sinds 2018, maar over de afgelopen jaren heen kunnen we niet spreken van een stijgende trend. 14% van die meldingen ging over (een vermoeden van) seksueel misbruik als ‘belangrijkste probleem’.

In de meeste gevallen gaat het om intrafamiliaal misbruik:

• 620 kinderen werden gemeld voor misbruik door iemand in de familie
• 372 voor misbruik door iemand buiten de familie
• bij 351 gevallen was het onduidelijk of het over intra- of extrafamiliaal misbruik gaat 

165 minderjarige plegers kwamen uit het gezin en 166 waren extra-familiaal.

Vooral wanneer slachtoffer een tiener is, zien we dat de pleger vaak een minderjarige is.

Nupraatikerover.be

Sinds 2016 is het mogelijk voor jongeren om zelf in gesprek te gaan met een hulpverlener van de Vertrouwenscentra via de chatwerking ‘Nupraatikerover’. In 2018 kwamen er via chat 417 meldingen, waarvan 31% over actueel seksueel misbruik.7

Hulplijn 'Stop it Now!'

Stop it Now! biedt een luisterend oor, informatie, advies en ondersteuning aan personen die zich zorgen maken over hun gevoelens of seksueel gedrag naar minderjarigen, alsook aan hun naasten.

Daarnaast wil Stop it Now! de stap naar de gepaste hulp – wanneer nodig – verkleinen. 

• Sinds de start van de hulplijn in mei 2017 tot en met eind 2018 vonden er 762 contacten plaats (per telefoon en mail).8
• 90 mensen werden doorverwezen naar verdere hulpverlening.
• Van 43 mensen is geweten dat ze in behandeling gingen na hun contact met Stop it Now!

De cijfers uit het jaarverslag van Stop it Now! zeggen dus niets over hoe vaak kindermisbruik voorkomt, wel geeft het een idee van de werking van de hulplijn.

Sinds 2019 heeft Stop it Now! ook een chat.

Hulplijn 1712

1712 is de hulplijn bij vragen over elke vorm van geweld of misbruik. Niet alleen lichamelijk geweld, ook psychisch, economisch of seksueel geweld kunnen aan bod komen. 1712  is een samenwerkingsverband tussen de Vertrouwenscentra Kindermishandeling en de Centra voor Algemeen Welzijnswerk.

1712 beantwoordde 5.409 oproepen in 2019. Dat is 6% meer dan in 2018.9

Vooral de directe omgeving van het slachtoffer (partner, familie of vrienden)neemt contact op met 1712. 29% van mensen die contact opnemen zijn zelf slachtoffer van geweld, misbruik of kindermishandeling. Slechts 3% van de contactnemers zijn plegers of komen uit de directe omgeving van de dader. Vooral meerderjarige vrouwen contacteren 1712. 

Reden van de oproepen in 2019: 

• In 60% van de gevallen gaat het over geweld op minderjarigen. 39% van de oproepen gaan over een mannelijk slachtoffer, 61% over een vrouwelijk slachtoffer.
• 11% van de oproepen had te maken met seksueel geweld. Seksueel geweld zien we, verhoudingsgewijs, meer voorkomen als subcategorie bij ‘kindermishandeling’ en als subcategorie bij ‘geweld tussen minderjarigen’.

Aantal meldingen van misbruik bij politie en justitie in België

De politie registreert meldingen van verschillende vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag tegenover minder- en meerderjarigen.10 Justitie geeft cijfers vrij over het aantal veroordelingen van misdrijven. De meest recente cijfers dateren van 2016.

Deze cijfers gaan telkens over veroordelingen van volwassenen. Minderjarigen kunnen namelijk niet worden veroordeeld tot straffen, zij krijgen maatregelen opgelegd door de jeugdrechter.

Je kan geen verband leggen tussen de cijfers van politie en die van justitie: het kan verschillende jaren duren voor er veroordeling wordt uitgesproken en de manier van registreren verschilt.

Aanranding van de eerbaarheid: meldingen en veroordelingen

Aanranding van de eerbaarheid wordt in het strafwetboek opgesplitst in ‘aanranding met geweld of bedreiging’ en ‘aanranding zonder geweld’.

De wetgever gaat ervanuit dat als er geen geweld of bedreiging was, een volwassen persoon heeft ingestemd. Aanranding zonder geweld of bedreiging is volgens de wet dus enkel toepasbaar op minderjarigen. 

In 2018 waren er 3.542 meldingen van aanranding (zonder pogingen mee te tellen)

• 1.543 meldingen van aanrandingen met geweld, waarvan 5 met de dood tot gevolg. 34% van de slachtoffers was minderjarig.
• 1.976 meldingen van aanranding zonder geweld. Het gaat hierbij dus telkens over aanranding van een minderjarige.
• Bij de overige meldingen was niet nader bepaald of ze met of zonder geweld gebeurden.

Er waren in 2018 dus ongeveer 10 meldingen van aanranding van de eerbaarheid per dag. Dat is een lichte stijging ten opzichte van 2017. 

In 2016 werden 479 veroordelingen uitgesproken voor aanranding van de eerbaarheid. 

Verkrachting: meldingen en veroordelingen

In 2018 waren er 3.102 meldingen van verkrachting (zonder pogingen mee te tellen).

In 2018 waren er 202 aangiftes van groepsverkrachting, tegenover 219 in 2017.

In België zijn er dus op basis van de aangiftes gemiddeld 8,5 verkrachtingen per dag. Ongeveer de helft van deze meldingen gaat over de verkrachting van een minderjarige.

In 2016 werden 416 veroordelingen uitgesproken voor verkrachting. 154 daarvan waren voor de verkrachting van een volwassene. 262 veroordelingen waren voor de verkrachting van een kind of jongere onder de 18 jaar. 

Omdat de registratiesystemen niet op elkaar zijn afgestemd, kunnen we de cijfers van justitie niet vergelijken met de meldingen bij politie. 

Meldingen van grooming

Grooming is het online benaderen van en contact leggen met kinderen jonger dan 16 jaar en het opbouwen van een vertrouwensrelatie met het oog op seksueel misbruik. Groomers proberen de seksuele of andere drempels van het kind weg te werken of te verlagen.

In 2018 werden in België 155 meldingen gemaakt van ‘grooming’, dat zijn er op één na evenveel als in 2017.

Meldingen van misbruikbeelden van kinderen (kinderporno)

Kinderporno is 'alle materiaal dat kinderen (of personen die er als kind uitzien) toont die deelnemen aan echte of gesimuleerde seksuele handelingen'. Ook weergeven van geslachtsorganen van het kind voor seksuele doeleinden is kinderporno.

In 2018 waren er 1.075 meldingen die te maken hadden met het maken, bezitten of verspreiden van misbruikbeelden van kinderen.

Meldingen van voyeurisme

De voyeurismewetgeving stelt het maken of verspreiden van beelden strafbaar als dat gebeurde zonder de toestemming van de persoon op de beelden.

Zelfs wanneer de beelden werden gemaakt met toestemming van de persoon is het dus strafbaar om ze zonder toestemming verder te verspreiden.

In 2018 werden 475 meldingen gedaan van voyeurisme. In 2017 waren dat er 606.

Wie is pleger van seksueel grensoverschrijdend gedrag? 

Opvallend: de meeste plegers zijn bekenden van het slachtoffer. Dat weten we op basis van het Sexpert-onderzoek.2

Bij volwassenen is de pleger

• in bijna de helft van de gevallen een (ex-)partner (46,7%).
• in andere gevallen een kennis (17,9%),
• een collega of medestudent (10,4%),
• een vriend(in) (7,8%),
• of een familielid of huisgenoot (4%).

Slechts in 14,2% van de gevallen is de pleger een onbekende (bij mannelijke slachtoffers bijna dubbel zo vaak als bij vrouwen).

Bij minderjarigen is de pleger in de meeste gevallen

• een familielid of huisgenoot (24,9%)
• een kennis (24%).
• een (ex-)partner (12,9%),
• een vriend(in) (6,8%),
• een klasgenoot of medestudent (6,3),
• een leerkracht, begeleider, hulverlener, geestelijke … (5,9%).

In slechts 16,6% van de gevallen is de pleger een onbekende. 

Bij minderjarigen is in de meerderheid van de gevallen de pleger een leeftijdsgenoot.

Ook vrouwen en meisjes zijn pleger

Vooral mannen gaan over de grens, maar er zijn zeker ook vrouwen en meisjes die grensoverschrijdend gedrag plegen.

Bij de volwassen mannen die slachtoffer werden, bleek de pleger in 33% van de gevallen een vrouw. In recent Belgisch onderzoek geven kinderen aan dat de pleger binnen het gezin het vaakst de moeder is.4

Wie is kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag? 

Er is geen duidelijk profiel van slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het kan iedereen overkomen. Maar van sommige groepen weten we dat ze meer seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken:

Kinderen en jongeren

Het Sexpert-onderzoek toont aan dat dubbel zoveel kinderen als volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.2

Gemiddeld waren jongeren 13 jaar oud toen het de eerste keer gebeurde. Bij herhaaldelijk slachtofferschap was de gemiddelde leeftijd bij de eerste keer 11, en bij de laatste keer 14 jaar.

Zowel jongens als meisjes worden soms op een ongewenste en seksuele manier aangeraakt. Dat blijkt uit een vierjaarlijkse bevraging van Europese jongeren, waaraan ook Vlaanderen meewerkt. 11,2% van de jongens en 23,2% van de meisjes gaven in 2018 aan dat ze minstens eenmaal ongewenst werden aangeraakt. Dat is significant hoger dan in 2014. Hoe ouder de jongeren, hoe meer ongewenste aanrakingen ze meemaken.21

Jongeren worden ook soms verplicht iemand seksueel aan te raken. Dat overkomt 3,8% van de jongens en 8,3% van de meisjes. Dat is significant meer dan in 2014. Hou ouder, hoe meer ervaring hiermee.21

Jongvolwassenen

Jongvolwassenen lopen een groot risico om slachtoffer te worden. Dat komt in verschillende onderzoeken terug. Europees onderzoek toont aan dat 10,1% van de Belgische jonge mannen en 20,4% van de Belgische jonge vrouwen seksueel geweld meemaakten tussen 16 en 27 jaar.12

Plan International peilde bij bijna 500 Belgische jongeren naar de omvang van seksuele intimidatie. 91% van de meisjes en 28% van de jongens tussen 15 en 24 jaar was al eens slachtoffer. En 77% van de jongeren was al eens getuige.22

Meisjes en vrouwen

Het valt op dat meisjes en vrouwen vaker slachtoffer worden dan jongens en mannen.2 Ook recent Nederlands onderzoek bevestigt deze gendertrend: 3% van de jongens en 14% van de meisjes kregen voor de leeftijd van 25 jaar te maken met seksuele grensoverschrijding.13

Ter nuancering: er is ook onderzoek dat aantoont dat in sommige contexten jongens net vaker slachtoffer worden.14

Holebi's

Bij mensen die aangeven holebi te zijn maken 1 op de 5 jongens en 2 op de 5 meisjes seksueel grensoverschrijdend gedrag mee voor de leeftijd van 18 jaar. Na de leeftijd van 18 jaar gaf 1 op de 10 mannen en 1 op de 5 vrouwen aan seksueel grensoverschrijdend gedrag te hebben meegemaakt.

Homo- en biseksuele mannen maken dus 5 keer zo veel kans om slachtoffer te worden dan heteromannen.2

Mensen die als kind al slachtoffer werden

Wie als kind meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt, maakt dubbel zoveel kans om op volwassen leeftijd opnieuw slachtoffer te worden. Dat blijkt uit het Sexpert onderzoek:2

• Van de respondenten die geen ervaring hadden met seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 7,1% ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.
• Van de respondenten die voor de leeftijd van 18 jaar één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakte, rapporteert 11,1% ervaring na 18 jaar.
• Van de respondenten die ervaring hadden met meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 14,3% ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.

Transgenders

60% van de transmannen en -vrouwen heeft wel eens te maken gehad met ongewenste opmerkingen en aanrakingen. Ongeveer 1 op de 5 transvrouwen heeft seksueel geweld meegemaakt. Dat geldt ook voor 1 op de 3 transmannen.15

Mensen met een beperking

Hoe kwetsbaar zijn mensen met een beperking voor seksueel grensoverschrijdend gedrag? De cijfers variëren naargelang het geslacht en de beperking.16Maakten ooit in hun leven één of andere vorm van seksueel geweld mee: 

• 35% van de vrouwen en 15% van de mannen met een lichamelijke beperking
• 61% van de vrouwen en 23% van de mannen met een verstandelijke beperking
• 21% van de vrouwen en 12% van de mannen met een visuele beperking
• 43% van de vrouwen en 7% van de mannen met een auditieve beperking

Vrouwen met een beperking

Vrouwen met een beperking blijken extra kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. Vlaams onderzoek uit 2018 geeft aan waar de pijnpunten liggen20: 

• Lichamelijkheid en seksualiteit dreigt bij vrouwen met een beperking 'onteigend' te worden. Zo hebben de vrouwen bijvoorbeeld geen taal om erover te praten of zijn ze het bijna 'normaal’ gaan vinden dat ze misbruikt werden.'Het hoort erbij'.
• Vrouwen met een beperking die participeerden aan dit onderzoek hebben meestal meerdere keren tijdens hun leven te maken gehad met seksueel misbruik. 
• De misbruikers waarover gerapporteerd wordt zijn meestal mannen (96%), dikwijls zijn het ‘bekenden’ (80%). 
• Veel vrouwen gaan ervan uit dat ze ‘een aandeel’ hebben in het misbruik.
• Ze zijn weinig bereid om misbruik te melden. Melden ze de feiten wel, dan meestal bij mensen uit hun dichtste kring.
• Deelnemers die de feiten meldden, kregen veel af te rekenen met ‘niet ernstig genomen worden’ of met ‘het toedekken’ van de feiten.
• De gevolgen van het seksueel misbruik zijn voor de vrouwen ernstig en langdurig. Met negatieve gevolgen op emotioneel, lichamelijk, psychisch en relationeel vlak, vaak in combinatie met elkaar. 

Vluchtelingen en asielzoekers

Sociaaleconomische levensomstandigheden hebben een grote invloed op seksueel grensoverschrijdend gedrag. Uit onderzoek bij vluchtelingen in België en Nederland blijkt dat 39% van de bevraagde asielzoekers zelf slachtoffer werd van seksueel geweld, en dat na aankomst in België of Nederland.16

Waar komt seksueel grensoverschrijdend gedrag het meest voor? 

Er is veel onderzoek naar de settings waarin minderjarigen geconfronteerd worden met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Voor volwassenen is er recent onderzoek over de zorgsector en de cultuursector. 

Bij jongeren: thuis, op school en in de vrije tijd

Het onderzoek 'Geweld, gemeten en geteld' van UC Leuven Limburg peilde naar de omgeving waarin kinderen en jongeren met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken krijgen.14

In de thuissituatie werd 4,9% van de respondenten met seksueel grensoverschrijdend gedrag geconfronteerd. 5,2% van de meisjes en 4,3% van de jongens kreeg met minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken.

Het gaat vooral om ongewenst kijken naar borsten of geslachtsdelen en ongewenste seksuele aanrakingen. Jongeren geven aan dat het vooral hun moeder of een broer is die over de grens gaat.

Op school kreeg 16,2% van leerlingen (18,4% van de meisjes en 13,9% van de jongens) af te rekenen met minstens één van de seksueel grensoverschrijdende handelingen, meestal gaat het om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen. In de meeste gevallen ging het over andere jongeren die over de grens gingen.

7,8% van de kinderen en jongeren in de jeugdbeweging (5,8% van de meisjes en 9,4% van de jongens) en 6,8% van de kinderen en jongeren in de sportclub (4,3% van de meisjes en 8,8%van de jongens), heeft het afgelopen jaar minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren.

In de jeugdbeweging en sportclub maken jongens volgens dit onderzoek dus meer grensoverschrijdend gedrag mee dan meisjes. Net als in de schoolcontext gaat het vooral om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen en zijn het vooral andere jongeren die over de grens gaan.

Dat meestal de leeftijdsgenoten verantwoordelijk zijn voor seksueel grensoverschrijdend gedrag bleek ook uit eerder onderzoek.17

Bij volwassenen: op het werk

2,5 procent (3,9% van de vrouwen en 0,6% van de mannen) of 58.000 van de werknemers in Vlaanderen kreeg het afgelopen jaar te maken met seksueel ongewenst gedrag op het werk.18

Zorgmedewerkers werden veel meer dan andere beroepsgroepen slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag op het werk (8,7%). Verder is er weinig lokaal onderzoek over de settings waarin volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.

Wat zijn de gevolgen van seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Ongeveer de helft van de volwassenen die ooit slachtoffer werden van seksueel grensoverschrijdend gedrag geeft aan dat ze klachten of problemen hebben als gevolg van de ervaring met seksueel geweld.2 Het gaat over volgende klachten:

• psychische klachten (29% van de mannen en 40% van de vrouwen)
• seksuele problemen (22% mannen en 28% vrouwen)
• relatieproblemen (15% mannen en 24% vrouwen)
• andere klachten zoals geschaad zelfvertrouwen en zelfrespect

Meer informatie over seksueel grensoverschrijdend gedrag

Lees meer over seksualiteit en grenzen

Geef les over grenzen en weerbaarheid

Lees meer over Sensoa Vlaggensysteem