Hoe vaak komt seksueel grensoverschrijdend gedrag en misbruik voor bij jongeren en volwassenen? In deze 'Feiten en cijfers' vind je recente cijfers voor Vlaanderen en voor België.
Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?
Seksueel gedrag kan oké zijn of grensoverschrijdend. We gebruiken het Sensoa Vlaggensysteem om te bepalen of een seksuele situatie oké is of niet. 1Het Vlaggensysteem gebruikt een set van 6 criteria om te bepalen of een seksuele situatie oké is.
- Wederzijdse toestemming: alle betrokkenen gaan akkoord en voelen zich er prettig bij.
- Vrijwilligheid: er is geen sprake van beloning, manipulatie, druk of dwang.
- Gelijkwaardigheid: de partners zijn gelijkwaardig op vlak van leeftijd, intelligentie, macht, maturiteit.
- Ontwikkeling: het gedrag is typisch en aanvaardbaar voor de ontwikkelingsfase. Dit criterium geldt enkel voor kinderen en jongeren.
- Context: het gedrag houdt rekening met de omgeving en stoort/choqueert niemand.
- Zelfrespect: het gedrag veroorzaakt geen fysieke, emotionele of psychische schade bij de persoon zelf.
Vanaf het moment dat één van deze criteria niet oké is, spreken we van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Wat is seksueel misbruik?
Seksueel misbruik is elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, verbaal, fysiek, al dan niet opzettelijk
- waarbij duidelijk geen wederzijdse toestemming bestaat
- en/of dat niet vrijwillig is
- en/of waar het slachtoffer veel jonger is of in een afhankelijkheidsrelatie staat ten opzichte van de pleger
Seksueel misbruik is zonder twijfel een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar niet elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag kun je bestempelen als misbruik.
Gebruik het Vlaggensysteem om seksueel gedrag in te schatten en gepast te reageren
Hoe vaak komt seksueel misbruik voor in België?
Slachtoffers of getuigen van seksueel grensoverschrijdend gedrag of misbruik doen vaak geen melding bij hulpverlening of politie. De cijfers van meldingen helpen ons om trends te zien, maar schetsen geen volledig beeld.
Wetenschappelijk onderzoek helpt om beter zicht te krijgen op de werkelijke omvang.
Cijfers grensoverschrijdend gedrag uit onderzoek
Sexpert (Vlaanderen)
De 'Sexpert'-studie bevroeg 1.832 personen tussen 14 en 80 jaar uit het Vlaams gewest over hun seksuele gezondheid.2
Het onderzoek peilde naar volgende ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag:
- kwetsende seksuele aanrakingen
- gedwongen worden naakt te zijn
- gedwongen worden om naar seksuele beelden te kijken
- gedwongen worden te masturberen
- gedwongen orale seks (uit te voeren of te ontvangen)
- (poging) tot verkrachting
16,6% maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee vóór 18 jaar (1 op 5 van de meisjes en 1 op 10 van de jongens)
8,1% van de bevraagde Vlamingen maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee na 18 jaar (13,8% van de vrouwen tegenover 2,4% van de mannen)
Monitor Seksuele Gezondheid (Nederland)
De ‘Monitor Seksuele gezondheid’ is een representatief bevolkingsonderzoek onder ruim 17.000 volwassenen tussen 18 en 80 jaar.3
Dit onderzoek maakt een opdeling tussen seksueel geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag:
- Seksueel geweld: 22% procent van de vrouwen en 6% van de mannen heeft manuele, orale, vaginale of anale seks tegen de wil meegemaakt en/of is gedwongen om seksuele handelingen te stellen.
- Seksueel grensoverschrijdend gedrag: als je zoenen en seksueel aanraken tegen de wil meetelt, is dit percentage nog veel hoger, namelijk 53% van de vrouwen en 19% van de mannen.
Europees onderzoek
Europees onderzoek vroeg naar ervaringen met seksuele intimidatie.4
Seksuele intimidatie wordt hier beschreven als:
- ongewenste aanraking, omhelzing of kus
- seksueel suggestieve opmerkingen of grappen waardoor iemand zich beledigd voelde
- iemand die seksueel expliciete afbeeldingen, foto’s of geschenken stuurde of toonde waardoor je je beledigd voelde
- iemand die exhibitionistisch gedrag vertoont
- iemand die je dwong om tegen je wil pornografisch materiaal te bekijken
- ongewenste seksueel expliciete e-mails of sms-berichten die je beledigend vond
- ongepaste uitnodigingen voor afspraakjes
- opdringerige vragen over je privéleven waardoor je je beledigd voelde
- opdringerige opmerkingen over je uiterlijk waardoor je je beledigd voelde
- ongepast staren of gluren waardoor je je geïntimideerd voelde
- ongepaste toenaderingen die je beledigend vond, op sociaalnetwerksites zoals Facebook, of in chatrooms op internet.
30% van Belgische vrouwen ouder dan 15 jaar kreeg het afgelopen jaar te maken met seksuele intimidatie.
Wetenschappelijk onderzoek over sexting
Cijfers over grensoverschrijdende sexting (zonder toestemming versturen of doorsturen van seksueel getinte foto’s) vind je in de Feiten en cijfers over jongeren en sexting.
Meldingen van seksueel misbruik bij de hulpverlening
In 2017 noteerden de Vertrouwenscentra Kindermishandeling 6.790 meldingen van (een vermoeden van) kindermishandeling.5 8.736 minderjarigen waren hierbij betrokken. 13% van die meldingen ging over (een vermoeden van) seksueel misbruik als ‘belangrijkste probleem’.
In vergelijking met 2016 zijn er in 2017 minder kinderen gemeld voor seksueel misbruik (van 1.466 naar 1.216 kindregistraties, in procenten vertaald is dat zo’n 2%).
De aard van misbruik:
- 552 kinderen werden gemeld voor incest
- 334 voor extra-familiaal seksueel misbruik
- bij 330 gevallen was het onduidelijk of het over incest gaat
In 118 gevallen ging het over een minderjarige pleger binnen het gezin en 175 jonge plegers waren extra-familiaal.
Bij de 12- tot 18-jarigen en 6- tot 12-jarigen zien we dat de pleger in de minderheid van de gevallen ook zelf een minderjarige is.5
Meldingen van jongeren
Sinds 2016 is het mogelijk voor jongeren om zelf in gesprek te gaan met een hulpverlener van de Vertrouwenscentra via de chatwerking ‘Nupraatikerover’. In 2017 kwamen er via chat 117 meldingen.
Wie meldt het vaakst misbruik van kinderen?
De personen die meldden (misbruik in het algemeen, niet enkel seksueel) kwamen in 2017 in 11,2% van de gevallen uit de onmiddellijke omgeving van het kind (vooral de moeder, maar ook grootouders, buren en zo meer)
Aantal meldingen van volwassenen
Hoeveel volwassenen zoeken hulp na seksueel grensoverschrijdend gedrag? Daar is moeilijk een zicht op te krijgen, omdat het hulpaanbod zeer gespreid is: Centra voor Algemeen Welzijnswerk, Centra voor Geestelijke Gezondheid, privétherapeuten. Er is geen overkoepelend orgaan dat de meldingen registreert.
Aantal meldingen van misbruik bij politie en justitie in België
De politie registreert meldingen van verschillende vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag tegenover minder- en meerderjarigen.6
Veroordelingen voor seksueel geweld
Ook Justitie geeft cijfers vrij over het aantal veroordelingen van misdrijven.7Deze cijfers gaan telkens over veroordelingen van volwassenen. Minderjarigen kunnen namelijk niet worden veroordeeld tot straffen, zij kunnen maatregelen opgelegd krijgen van de jeugdrechter.
Aanranding van de eerbaarheid: meldingen en veroordelingen
Aanranding van de eerbaarheid wordt in het strafwetboek opgesplitst in ‘aanranding met geweld of bedreiging’ en ‘aanranding zonder geweld’.
De wetgever gaat ervanuit dat als er geen geweld of bedreiging was, een volwassen persoon heeft ingestemd. Aanranding zonder geweld of bedreiging is volgens de wet dus enkel toepasbaar op minderjarigen.
In 2017 waren er 3.326 meldingen van aanranding (zonder pogingen mee te tellen)
- 1.419 meldingen van aanrandingen met geweld, waarvan minstens 37% minderjarig.
- 2.117 meldingen van aanranding zonder geweld. Het gaat hierbij dus telkens over aanranding van een minderjarige.
Er waren in 2017 dus 10 aanrandingen van de eerbaarheid per dag. Dat is een lichte stijging ten opzichte van 2016.
In 2016 werden 479 veroordelingen uitgesproken voor aanranding van de eerbaarheid.
Verkrachting: meldingen en veroordelingen
In 2017 waren er 3.067 meldingen van verkrachting (zonder pogingen mee te tellen).
In 2017 waren er 192 aangiftes van groepsverkrachting, tegenover 211 in 2016.
In België zijn er dus op basis van de aangiftes gemiddeld 8 verkrachtingen per dag. Ongeveer de helft van deze meldingen is de verkrachting van een minderjarige.
In 2016 werden 416 veroordelingen uitgesproken voor verkrachting. 154 daarvan waren voor de verkrachting van een volwassene. 262 veroordelingen waren voor de verkrachting van een kind of jongeren onder de 18 jaar.
Meldingen van grooming
Grooming is het benaderen van en contact leggen met kinderen en het opbouwen van een vertrouwensrelatie. Om seksueel misbruik mogelijk te maken proberen groomers de seksuele of andere drempels van het kind weg te werken of te verlagen.
In 2017 werden in België 154 meldingen gemaakt van ‘grooming’, in 2016 waren er 126 meldingen. De wetgeving stelt grooming pas strafbaar sinds 2015. Het is dus moeilijk om al een tendens te zien.
Meldingen van misbruikbeelden van kinderen (kinderporno)
Kinderporno is alle materiaal dat kinderen (of personen die er als kind uitzien) toont die deelnemen aan echte of gesimuleerde seksuele handelingen. Ook weergeven van geslachtsorganen van het kind voor seksuele doeleinden is kinderporno.
In 2017 waren er 1.024 meldingen die te maken hadden met het bezitten of verspreiden van misbruikbeelden van kinderen.
Wie is kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag?
Er is geen duidelijk profiel van slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het kan iedereen overkomen. Maar van sommige groepen weten we dat ze meer seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken:
Kinderen
Het Sexpert-onderzoek
toont aan dat dubbel zoveel kinderen als volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.2
Gemiddeld waren jongeren 13 jaar oud toen het de eerste keer gebeurde. Bij herhaaldelijk slachtofferschap was de gemiddelde leeftijd bij de eerste keer 11, en bij de laatste keer 14 jaar.
Jongvolwassenen
Jongvolwassenen lopen een groot risico om slachtoffer te worden. Dat komt in verschillende onderzoeken terug. Europees onderzoek toont aan dat 10,1% van de Belgische jonge mannen en 20,4% van de Belgische jonge vrouwen seksueel geweld meemaakten tussen 16 en 27 jaar.8
Meisjes en vrouwen
Het valt op dat meisjes en vrouwen veel vaker slachtoffer worden dan jongens en mannen.2Ook recent Nederlands onderzoek bevestigt deze gendertrend: 3% van de jongens en 14% van de meisjes kregen voor de leeftijd van 25 jaar te maken met seksuele grensoverschrijding.9
Holebi's
Bij mensen die aangeven holebi te zijn maken 1 op de 5 jongens en 2 op de 5 meisjes seksueel grensoverschrijdend gedrag mee voor de leeftijd van 18 jaar. Na de leeftijd van 18 jaar gaf 1 op de 10 mannen en 1 op de 5 vrouwen aan seksueel grensoverschrijdend gedrag te hebben meegemaakt.
Homo- en biseksuele mannen maken dus 5 keer zo veel kans om slachtoffer te worden dan heteromannen.2
Mensen die als kind al slachtoffer werden
Wie als kind meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt, maakt dubbel zoveel kans om op volwassen leeftijd opnieuw slachtoffer te worden. Dat blijkt uit het Sexpert onderzoek:2
- Van de respondenten die geen ervaring hadden met seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 7,1% ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.
- Van de respondenten die voor de leeftijd van 18 jaar één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakte, rapporteert 11,1% ervaring na 18 jaar.
- Van de respondenten die ervaring hadden met meerdere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de leeftijd van 18 jaar, rapporteert 14,3% ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag na 18 jaar.
Transgenders
60% van de transmannen en -vrouwen heeft wel eens te maken gehad met ongewenste opmerkingen en aanrakingen. Ongeveer 1 op de 5 transvrouwen heeft seksueel geweld meegemaakt. Dat geldt ook voor 1 op de 3 transmannen.10
Mensen met een beperking
Hoe kwetsbaar zijn mensen met een beperking voor seksueel grensoverschrijdend gedrag? De cijfers variëren naargelang het geslacht en de beperking.11Maakten ooit in hun leven één of andere vorm van seksueel geweld mee:
- 35% van de vrouwen en 15% van de mannen met een lichamelijke beperking
- 61% van de vrouwen en 23% van de mannen met een verstandelijke beperking
Vluchtelingen en asielzoekers
Sociaaleconomische levensomstandigheden hebben een grote invloed op seksueel grensoverschrijdend gedrag. Uit onderzoek bij vluchtelingen in België en Nederland blijkt dat 39% van de bevraagde asielzoekers zelf slachtoffer werd van seksueel geweld, en dat na aankomst in België of Nederland.12
Waar komt seksueel grensoverschrijdend gedrag het meest voor?
Er is veel onderzoek naar de settings waarin minderjarigen geconfronteerd worden met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Voor volwassenen is er recent onderzoek over de zorgsector en de cultuursector.
Bij jongeren: thuis, op school en in de vrije tijd
Het onderzoek 'Geweld, gemeten en geteld' van UC Leuven Limburg peilde naar de omgeving waarin kinderen en jongeren met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken krijgen.15
In de thuissituatie werd 4,9% van de respondenten met seksueel grensoverschrijdend gedrag geconfronteerd. 5,2% van de meisjes en 4,3% van de jongens kreeg met minstens één van de vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken.
Het gaat vooral om ongewenst kijken naar borsten of geslachtsdelen en ongewenste seksuele aanrakingen. Jongeren geven aan dat het vooral de moeder of een broer is die over de grens gaat.
Op school kreeg 16,2% van leerlingen (18,4% van de meisjes en 13,9% van de jongens) af te rekenen met minstens één van de seksueel grensoverschrijdende handelingen, meestal gaat het om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen. In de meeste gevallen ging het over andere jongeren die over de grens gingen.
7,8% van de kinderen en jongeren in de jeugdbeweging (5,8% van de meisjes en 9,4% van de jongens) en 6,8% van de kinderen en jongeren in de sportclub (4,3% van de meisjes en 8,8%van de jongens), heeft het afgelopen jaar minstens één vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren.
In de jeugdbeweging en sportclub maken jongens volgens dit onderzoek dus meer grensoverschrijdend gedrag mee dan meisjes. Net als in de schoolcontext gaat het vooral om ongewenst kussen en ongewenste seksuele aanrakingen en zijn het vooral andere jongeren die over de grens gaan.
Dat meestal de leeftijdsgenoten verantwoordelijk zijn voor seksueel grensoverschrijdend gedrag bleek ook uit eerder onderzoek.16
Bij volwassenen: op het werk
2,5 procent (3,9% van de vrouwen en 0,6% van de mannen) of 58.000 van de werknemers in Vlaanderen kreeg het afgelopen jaar te maken met seksueel ongewenst gedrag op het werk.13
Zorgmedewerkers werden veel meer dan andere beroepsgroepen slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag op het werk (8,7%). Verder is er weinig lokaal onderzoek over de settings waarin volwassenen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaken.
Hoe vaak komt seksueel misbruik voor in de cultuursector?
De meeste vrouwen in de cultuursector (71%) hebben zelf ooit iets meegemaakt dat ze grensoverschrijdend vonden. Bij 50% van de vrouwen was dat in het voorbije jaar. 1 op 3 mannen heeft ooit zelf iets meegemaakt dat ze als grensoverschrijdend hebben ervaren en bij 1 op 5 mannen was dat in het voorbije jaar.
Grensoverschrijdend gedrag lijkt het meest voor te komen bij jonge mensen aan het begin van hun carrière in de media en/of cultuursector. Grensoverschrijdend gedrag op het werk komt het vaakst voor tijdens interacties waar statusverschillen belangrijk zijn. Personen met een eerder artistieke of een artistiek-technische functie geven vaker aan dat zij bepaalde vormen van grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt. Bij personen met een administratieve of meer ondersteunende functie is dat minder het geval.
Ook zelfstandigen in een freelance positie of werknemers met een tijdelijk contract vormen een kwetsbare groep.14
Meer informatie over seksueel grensoverschrijdend gedrag
Lees meer over Sensoa Vlaggensysteem