1 op 5 meisjes en 1 op 10 jongens maakte seksueel grensoverschrijdend gedrag mee voor hun 18 jaar, volgens de Sexpert-studie. Ook door leeftijdsgenoten. Respect voor elkaars grenzen en weerbaarheid is dus een belangrijk thema in seksuele opvoeding.   
 
Hoe praat je daarover met jongeren? Het Sensoa Vlaggensysteem en andere lesmaterialen kunnen je helpen.

Vragen van jongeren over seks en grenzen

  • Kunnen meisjes of jongens die misbruikt worden niet 'stop' roepen? 
  • Waarom mogen grote mensen geen seks hebben met kinderen?   
  • Wat gebeurt er als je geen seks wil?  
  • Vanaf welke leeftijd mag ik seks hebben?  
  • Wat als mijn lief meer ervaren is dan ik?  
  • Wanneer kan ik nog nee zeggen?
  • Mag ik aandringen op seks bij mijn lief? 
  • Wat doe ik als ik seksueel misbruikt werd? 

Bekijk de informatie over seks en grenzen op Allesoverseks.be

Grenzen en weerbaarheid in de seksuele ontwikkeling

Kinderen ontwikkelen hun seksualiteit stap voor stap en lang voor ze gaan puberen. Af en toe gaan kinderen en jongeren daarbij over de grens. Het is dan aan hun omgeving om hun gedrag bij te sturen. 

  • Baby's ervaren het verschil tussen aangenaam of onaangenaam huidcontact. Baby's vanaf 6 maand raken hun geslachtsdelen aan en kunnen erecties krijgen. 
  • Peuters knuffelen graag, raken hun geslachtsdelen aan, zijn heel geïnteresseerd in het verschil tussen jongens en meisjes en gebruiken graag 'vieze' woorden. 
  • Kleuters spelen graag rollenspelletjes en doktertje. Ze worden zich langzaam bewust van sociale regels en spelen daarom graag buiten het gezichtsveld van volwassenen. 
  • Kinderen experimenteren onder elkaar, maar tonen hun belangstelling niet meer aan volwassenen. Ze vertellen elkaar schuine moppen en halen info over seks meer en meer uit de media. Jongens vanaf 8 gaan meer masturberen. 
  • Jonge tieners beginnen aan de puberteit. Ze zijn sterk geïnteresseerd in hun eigen ontwikkeling en in seksualiteit. Daarvoor zoeken ze informatie bij leeftijdsgenoten en via de media.
  • Jongeren experimenteren met relaties. De helft van de 17-18 jarigen heeft ooit al seks gehad.

Informeer je over de seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren

Gebruik het Sensoa Vlaggensysteem om seksueel gedrag correct in te schatten

Lesmateriaal en werkvormen over grenzen en weerbaarheid

Mijn wens, mijn grens - lespakket

Katelijn Gijsel en Tara De Laet
Educatief materiaal | Van 3 tot 18 jaar
AankopenDownloaden

De dokter Bea show - lesmodules

Sensoa en KetNet
Educatief materiaal | Van 9 tot 12 jaar
AankopenDownloaden

Oké?! - spel

Sarah Van Laerhoven, Veronika Thiers en Veerle Bocquoye
Educatief materiaal | Van 12 tot 18 jaar
AankopenDownloadenOntlenen

Tussen de lakens OKAN - lespakket

Katelijn Gijsel
Educatief materiaal | Van 11 tot 19 jaar | Onthaalklassen anderstalige nieuwkomers (OKAN)
AankopenDownloadenOntlenen

Lesmateriaal voor anderstalige nieuwkomers, met werkvormen over soa's en hiv.

De meeste kinderen zijn geholpen met een uitleg over ‘wederzijdse toestemming’ of ‘vrijwilligheid’
An Victoir, gezondheidspsychologe, Vrije CLB Koepel en trainer Vlaggensysteem

10 lestips over grenzen en weerbaarheid

Tip 1: zorg voor een veilige sfeer

Zorg voor een rustige sfeer en maak de omgeving zo veilig mogelijk door goede afspraken te maken. Je kan daarvoor de PICKASOLL-regels gebruiken. 

Tiip 2: heb oog voor informele momenten

Kinderen leren veel uit de informele momenten. Hoe reageer jij bijvoorbeeld op een situatie van seksueel grensoverschrijdend gedrag op de speelplaats?

Ook hoe je als volwassene zelf omgaat met grenzen, hoe je voor jezelf op komt, welke opmerkingen en commentaar je geeft is belangrijk.  

Tip 3: misbruik in de media? Pik erop in

Komt seksueel misbruik in de media? Dat is een goed moment om er in de les op in te pikken. Ook in hun eigen omgeving zien kinderen gedrag dat niet strookt met criteria uit het Vlaggensysteem als toestemming, vrijwilligheid, gelijkwaardigheid. Laat hen zelf nadenken over wat respectvol gedrag is. Bevestig en vul aan.

    Tip 4: gebruik herkenbare situaties

    Spreek op het niveau van je leerlingen en gebruik ervaringen die voor hen bekend zijn. Op die manier nodig je hen uit om over eigen ervaringen te vertellen, en kan je beter aansluiten op hun leervragen. Geef dus voorbeelden die niet teveel angst oproepen:  

    • Ongewenste knuffels bij kleuters 
    • Seksuele plagerijen of stoer doen bij kinderen 
    • Intieme foto’s of in de billen geknepen worden bij adolescenten

    Tip 5: bespreek ook wat ze wél mogen doen

    Om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen, moeten kinderen en jongeren weten wat ze wél mogen doen

    • Hoe kan je iemand om een zoen of knuffel vragen?
    • Wat maakt seks volgens hen leuk?  

    Tip 6: maak ervaringen bespreekbaar

    Weerbaarheid begint bij ‘nee’ kunnen zeggen op ongewenste seksuele situaties. Maar daarvoor moeten kinderen ook leren praten over negatieve ervaringen: wanneer is een seksuele situatie ongewenst, wat voel je dan, hoe geef je dat aan, hoe communiceer je daarover?

    Ervaringen bespreken is de beste preventie, omdat het kinderen taal geeft en hen leert hun gevoelens en ervaringen serieus te nemen. Het zet het onderwerp ook op de agenda. 

      Tip 7: laat leerlingen nadenken over hulp

      Denk met de klas na over hulp zoeken. Je had een nare seksuele ervaring of je ging zelf over de grens. Wat doe je?

      • Bij kleuters kan je vertellen dat ze het aan een volwassene moeten vertellen, een familielid of de juf/meester.
      • Bij oudere kinderen kan je ook de hulpbronnen bespreken: Centrum voor Leerlingenbegeleiding, Jongerenadviescentrum, Awel, Nupraatikerover.be

      Je kan dit doen door de oefening ‘Je beste vriend(in) vertelt je dat hij/ze … heeft meegemaakt. Waar zoek je hulp voor/met die vriend(in), welk advies geef je?’ Schrijf of projecteer ergens duidelijk de mogelijkheden tijdens de les zodat het even zichtbaar blijft. 

      Tip 8: bespreek stereotiepe opvattingen over mannen en vrouwen

      Bespreek opvattingen over

      • Stereotiepe mannen- en vrouwenrollen
      • Seksuele agressie (stoer, niet stoer?)
      • Seksuele assertiviteit (zijn vrouwen of mannen die nee durven zeggen 'niet sexy'?)
      • Victim blaming: is slachtoffer zijn je eigen schuld? 
      • Seksistische schoonheidsidealen

      en andere opvattingen die de weerbaarheid ondermijnen.

        Tip 9: praat over sexting

        Jongeren tasten ook online af wat kan en niet kan. Praat daarom ook over seksueel grensoverschrijdend gedrag via sociale media.

        Bekijk de tips om les te geven over sexting

        Tip 10: laat kinderen en jongeren nadenken over strategieën

        Laat hen uitbeelden hoe zij zouden reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag. Welke strategieën zouden zij gebruiken als ze het zelf meemaakten of zouden zien gebeuren? 

        Praat daarbij ook over groepsdruk. Werden ze al eens gevraagd om mee te doen? Hoe kan je dan reageren?

        Seksueel grensoverschrijdend gedrag op Allesoverseks

        Op Allesoverseks.be vind je meer info over seksueel grensoverschrijdend gedrag, criteria om gedrag te beoordelen, tips over hoe je de check kan doen, maar ook positieve voorbeelden.

        De FlirterTwister maakt de grijze zones concreet en toont aan dat je gedrag eerst moet aftoetsen bij de ander. Zo’n check is bovendien niet moeilijk en verpest de sfeer niet, integendeel: het loont! Bekijk ook de filmpjes met de influencers.

        Getuigen of omstanders kunnen sekskueel grensoverschrijdend gedrag helpen voorkomen. Bekijk wat jongeren kunnen doen als omstander.

        Erika Frans, Sensoa
        Jongeren zijn ongelooflijk dankbaar als je lesgeeft over seksualiteit en grenzen
        Erika Frans, auteur van het Sensoa Vlaggensysteem

        Basisonderwijs: leerdoelen en leerlijn over grenzen

        Bij voorlichting over seks en grenzen ligt bij kleuters en kinderen de klemtoon op grenzen en weerbaarheid.

        Informeer je over de normale seksuele ontwikkeling van kinderen

        Gebruik het Vlaggensysteem om seksueel gedrag correct in te schatten

        Leerdoelen

        Kleuters en kinderen

        • kennen het verschil tussen gewenste en niet-gewenste aanrakingen. 
        • kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun lichamelijke grenzen 
        • weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over lichamelijke grenzen. 

        Opbouw leerlijn

        Bij kleuters en kinderen werk je vooral rond  

        • aanrakingen (wat is fijn, niet fijn) 
        • communicatie (vertellen wat je wel of niet leuk vindt) 
        • hulp vragen (wat doe je als je iets niet leuk vindt) 

        Bij kinderen 6-9 jaar en 9-12 jaar komt daar de online wereld bij.

        Kleuters (3-6 jaar)

        Thema: aanrakingen

        Leerdoel: De leerlingen kennen het verschil tussen gewenste en niet gewenste aanrakingen.

        Bespreek: wat zijn leuke en niet-leuke gevoelens?

        • Herken leuke en niet-leuke gevoelens bij aanrakingen.
        • Als je iets niet leuk vindt, moet je dat zeggen.

        Bespreek: waar mag iemand jou aanraken?

        • Het is niet oké als iemand je aanraakt op intieme plaatsen zonder jouw toestemming.
        • Je moet de kans krijgen om ja of nee te zeggen voor iemand je daar zomaar aanraakt.

        Bespreek: waar en wanneer mag je mensen aanraken? 

        • Er zijn intieme plekken die je bij niemand mag aanraken zoals penis, vagina, borsten of poep.
        • Andere aanrakingen zijn oké, zolang de ander dit ook vindt.

        Thema: communicatie

        Leerdoel: leerlingen kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun lichamelijke grenzen

        Bespreek: hoe kan je zien of een kindje boos, blij, verdrietig is?

        • Soms toont een kindje dit door lichaamstaal (bijvoorbeeld wegtrekken, wenen, gezichtsuitdrukking).
        • Je kan ook bij jezelf nadenken: ‘Hoe zou ik mij voelen als dit met mij zou gebeuren?’. 

        Bespreek: hoe reageer je als een ander kindje nee zegt?   

        • Als iemand ‘nee’ zegt, moet je dit aanvaarden en stoppen waarmee je bezig bent, ook al vind jij het wel fijn.
        • Als iemand ‘nee’ of ‘stop’ zegt, dring dan ook niet verder aan. 

        Bespreek: hoe voelt het als iemand je kwetst en wat doe je dan?

        • Je kan je boos, bang, verdrietig voelen. 
        • Het is niet oké om iemand te slaan als je gekwetst bent. Je kan beter ‘nee’ of ‘stop’ zeggen en weggaan. 
        • Praat hierover met iemand: bijvoorbeeld je juf of meester, je ouders, een vriend.

        Bespreek: hoe spreek je over je lichaam? 

        • Je weet welke woorden je kan gebruiken wanneer je praat over je lichaam.

        Thema: hulp vragen

        Leerdoel: de leerlingen weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over lichamelijke grenzen.

        Bespreek: wat doe je als jij of iemand anders even alleen wil zijn? 

        • Vraag de leerlingen wanneer ze voelen dat ze alleen willen zijn. Hoe zeg je dat? Reik oplossingen aan.

        Bespreek: wie neem je in vertrouwen?

        • Ouders, leraar, beste vriendje, broers of zussen.

        Bespreek: wat kan je zelf al?   

        • Je kan zelf al heel erg veel! Denk maar aan: jezelf wassen, je aan- en uitkleden, jezelf verzorgen, als je triest bent een knuffel als troost zoeken.
        • Als er dingen zijn die je misschien nog niet kan, is dat ook oké. Je kan het wel eens proberen.

        Kinderen (6-9 jaar)

        Thema: aanrakingen

        Leerdoel: De leerlingen kennen het verschil tussen gewenste en niet gewenste aanrakingen. 

        Bespreek: wat zijn leuke en niet-leuke gevoelens?    

        • Hoe voelt het als iemand je aanraakt? Oefen om leuke en niet leuke gevoelens te herkennen.    
        • Als je iets niet leuk vindt, moet je dat zeggen.    

        Bespreek: waar en wanneer mag iemand jou aanraken?   

        • Het is niet oké is wanneer anderen je aanraken op intieme plaatsen zonder jouw toestemming.    
        • Je moet de kans krijgen om ja of nee te zeggen voor iemand je zomaar aanraakt op intieme plaatsen.    
        • Soms mag iemand je op meer plaatsen aanraken, bijvoorbeeld je ouders of de dokter .
        • De meest intieme aanrakingen doe je niet zomaar overal: in de badkamer doe je dingen die je niet op de speelplaats mag.    

        Bespreek: waar en wanneer mag je mensen aanraken?     

        • Er zijn intieme plekken die je bij niemand mag aanraken zoals penis, vulva, borsten of poep.    
        • Andere aanrakingen zijn oké, zolang de ander dat ook oké vindt.    

        Thema: communicatie

        Leerdoel: leerlingen kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun lichamelijke grenzen 

        Bespreek: hoe reageer je als een ander kind of volwassene nee zegt?    

        • Als iemand ‘nee’ zegt tijdens een spel of als je ze aanraakt, moet je dat aanvaarden en stoppen waarmee je bezig bent, ook al vind jij het wel fijn.   
        • Wanneer iemand ‘nee’ of ‘stop’ zegt, dring dan ook niet verder aan.    

        Bespreek: hoe ga je op een goede manier op zoek naar een ‘ja’?   

        • Je moet proberen toestemming te vragen voor een zoen, een tongzoen, wanneer je iemand streelt.
        • Vindt iemand jouw aanrakingen fijn vindt of niet? Kijk of luister naar de lichaamstaal van die persoon: glimlachen, wegtrekken, dichterbij komen, huilen, schrikken, bang kijken        
        • Je kan ook bij jezelf denken: ‘Hoe zou ik mij voelen als dit met mij zou gebeuren?’

        Bespreek: hoe voelt het als iemand je kwetst en wat doe je dan?    

        • Je kan je boos, bang, verdrietig, agressief voelen.    
        • Het is niet oké om iemand te slaan als je gekwetst bent, je kan beter ‘nee’ of ‘stop’ zeggen en weggaan.    
        • Praat hierover met iemand: je leraar, je ouders, een vriend.

        Bespreek: hoe kan je zien of een ander boos, angstig of verdrietig is?    

        • Soms toont een kindje dat door lichaamstaal: bijvoorbeeld wegtrekken, wenen, gezichtsuitdrukking.
        • Je kan ook denken: ‘Hoe zou ik mij voelen als dit met mij zou gebeuren?’

        Bespreek: hoe spreek ik over mijn eigen lichaam?

        Welke woorden kan je gebruiken wanneer je praat over je lichaam?

        Bespreek: wat zijn goede en wat zijn slechte geheimen?

        Sommige geheimen zijn slecht: bijvoorbeeld als je gedwongen wordt om erover te zwijgen, omdat iemand dreigementen gebruikt, omdat het een slecht gevoel geeft, omdat iemand er nadeel van zal ondervinden of omdat het een leugen is.   

        Maar geheimen kunnen ook goed zijn, als je iemand wil verrassen of wanneer het je een goed gevoel geeft. Zo is het fijn om een verrassingsfeest voor je mama niet te verklappen op voorhand.


        Thema: hulp vragen  

        Leerdoel: de leerlingen weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over  lichamelijke grenzen. 

        Bespreek: wie neem je in vertrouwen? 

        Ouders, leerkracht, beste vriendje, broers of zussen.


        Thema: online

        zie ook Leerlijn ‘seks en media’

        Leerdoel: de leerlingen weten wat ze kunnen doen als ze ongewenste dingen zien online.

        Bespreek: wie neem je online in vertrouwen?

        • Neem enkel mensen in vertrouwen die je ook in het echte leven kent.
        • Mensen die je online ontmoet doen soms alsof ze iemand anders zijn. Ze geven bijvoorbeeld niet hun echte leeftijd, naam, geslacht. 

        Bespreek: wat moet je doen als je dingen ziet online die je niet wil zien?

        • Wegklikken en tegen iemand zeggen.
        • Je mag nieuwsgierig zijn, maar je moet niet alles leuk vinden wat je online ziet. Niet alles is voor jouw leeftijd gemaakt. 
        • Zie je online iets dat je niet leuk vindt? Je moet je zeker niet schuldig voelen. 

        Kinderen (9-12 jaar)

        Thema: aanrakingen

        Leerdoel: De leerlingen kennen het verschil tussen gewenste en niet gewenste aanrakingen. 

        Op het einde van de lagere school kan je al vermelden dat mensen seks hebben en elkaar daarbij aanraken. Daar zijn ook regels aan verbonden. 

        Bespreek: wat zijn gewenste en niet-gewenste seksuele aanrakingen?   

        • Sommige aanrakingen zijn intiemer of meer privé dan andere. Dit zijn seksuele aanrakingen. Zoals strelen, aanraken van geslachtsdelen, borsten aanraken, tongzoenen.
        • Seksuele aanrakingen zijn alleen fijn als je het allebei leuk vindt.    
        • Je raakt niemand aan op intieme plekken, tenzij je toestemming krijgt van die persoon.    
        • Je mag nooit druk of dwang uitoefenen als je iemand aanraakt.    
        • Je bent best (ongeveer) even oud als de persoon met wie je intiem bent, of gelijkwaardig.  
        • Je stelt intiem gedrag best in een veilige omgeving waar je niet gestoord kan worden en anderen niet stoort.  
        • Je wacht best nog enkele jaren voordat je echt aan seks begint.

        Thema: communicatie

        Leerdoel: leerlingen kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun lichamelijke grenzen. 

        Bespreek: wie mag jou aanraken en waar?

        • Normaal gezien kennen de kinderen uit de jaren ervoor al wel de taal voor hun lichaam en geslachtsdelen.  
        • Ze experimenteren met eerste liefjes, kussen op de wang, handjes vasthouden. Vraag hen hoe ze te weten kunnen komen of de ander dit wel fijn vindt.

        Thema: hulp vragen 

        Leerdoel: de leerlingen weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over lichamelijke grenzen. 

        Bespreek: wie neem je in vertrouwen?    

        Je kan ook bij Awel.be terecht en anoniem praten met hulpverleners. 


        Thema: online

        (zie ook leerlijn ‘seks en media’)

        Leerdoel: de leerlingen weten wat ze kunnen doen als ze ongewenste dingen zien online.

        Bespreek: wie neem je online in vertrouwen?

        Je kan online wel samen spelletjes spelen met mensen die je niet kent, maar geef niet zomaar persoonlijke informatie of gegevens aan hen door, bijvoorbeeld het nummer van een bankkaart.

        Bespreek: hoe geef je je grenzen aan online?

        • Zeg duidelijk nee.
        • Ga weg van de onaangename pagina (klik weg).
        • Praat erover met iemand. 

        Download de volledige leerlijnen basisonderwijs als PDF

        Leerlijnen seksuele vorming en hoe gebruiken - basisonderwijs

        Secundair onderwijs: leerdoelen en leerlijn over grenzen

        Voorlichting over seks en grenzen gaat over attitudes en vaardigheden. Maar het blijft ook nodig om aan kennis werken. Zo willen veel jongeren weten vanaf welke leeftijd ze seks mogen hebben, of een seksuele handeling strafbaar is, of hoe de wet hen kan beschermen.

        Informeer je over de seksuele ontwikkeling van jongeren

        Gebruik het Vlaggensysteem om seksueel gedrag correct in te schatten

        Leerdoelen

        Jongeren:

        • kennen het verschil tussen gewenste en niet-gewenste gedragingen.
        • kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun seksuele grenzen.
        • weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over lichamelijke grenzen.
        • de leerlingen weten hoe ze online hun grenzen kunnen bewaken. 

        Opbouw leerlijn

        • Jonge tieners leer je vooral nadenken over (online) grenzen en hoe je daarover praat.
        • In de tweede graad kan je al meer aandacht besteden aan grenzen aangeven tijdens seks.
        • In de derde graad bespreek je de sociale druk om seks te hebben, en de privacy van je partner.

        Bespreek in elke graad waar jongeren hulp en extra informatie kunnen zoeken.

        Eerste graad (12-14 jaar)


        Thema: aanrakingen

        Leerdoel: De leerlingen kennen het verschil tussen gewenst en niet gewenst gedrag.

        Bespreek: wat zijn gewenste en niet-gewenste seksuele aanrakingen?

        • Bevraag bij de leerlingen wat zij als seksuele aanrakingen beschouwen. Seksuele aanrakingen zijn heel divers: geslachtsdelen of borsten aanraken, tongzoenen.
        • Seksuele aanrakingen zijn fijn als je het allebei leuk vindt.
        • Je raakt best niemand aan op intieme plekken tenzij je toestemming krijgt van die persoon.
        • Je mag nooit druk of dwang uitoefenen.
        • Je bent best gelijkwaardig aan de persoon met wie je intiem bent, je bent dus best (ongeveer) dezelfde leeftijd. Er mag geen machts- of afhankelijkheidspositie zijn.
        • Je stelt intiem gedrag best in een veilige omgeving waar je niet gestoord wordt en anderen je niet zien.
        • Seksueel grensoverschrijdend gedrag gaat niet enkel over aanrakingen, maar ook over ongepaste seksuele taal.
        • Niet alleen vrouwen zijn slachtoffer en niet enkel jongens gaan over de grens.
        • Wat voel je na een ongewenste seksuele aanraking? Misschien schuldgevoel, trauma, schaamte. Of je bent bang om niet geloofd te worden. Je denkt dat je de enige bent. Je voelt angst om die persoon terug te zien, je krijgt een negatiever zelfbeeld.

        Bekijk ook: Sensoa Vlaggensysteem

        Bespreek: vanaf welke leeftijd mag je volgens de wet seks hebben?

        • Je mag vanaf 16 jaar seks hebben met iemand die ook 16 of ouder is. Op voorwaarde dat er wederzijdse toestemming is. 
        • Maar het is niet omdat de wettelijke leeftijd op 16 jaar ligt dat je dan ook seks moet hebben.  

        Lees ook: wanneer mag ik voor de eerste keer seks hebben


        Thema: communicatie

        Leerdoelen

        • leerlingen kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun seksuele grenzen. 
        • leerlingen kunnen zich inleven in de gevoelens van een slachtoffer van grensoverschrijdend gedrag.

        Bespreek: hoe geef ik een ja en hoe ga ik ernaar op zoek?  

        • Bevraag bij je leerlingen: hoe tonen zij dat ze interesse hebben of iets fijn vinden?
        • Denken ze dat dit verschilt bij jongens en meisjes?
        • Jongens en meisjes gebruiken voor een groot deel dezelfde tactiek.
        • Je moet toestemming vragen voor een zoen, een tongzoen, wanneer je iemand streelt.
        • Vaak zegt de lichaamstaal van een persoon of die je aanrakingen fijn vindt of niet: glimlachen, wegtrekken, dichterbij komen, schrikken, bang kijken.

        Bespreek: hoe geef ik een nee en hoe reageer ik als een ander nee zegt?

        • Je kan zelf aangeven dat je iets niet fijn vindt. Door je lichaamshouding, duidelijk nee of stop te zeggen, weg te gaan.
        • Het is belangrijk om de ‘nee’ van iemand te respecteren bij (seksuele) aanrakingen.
        • Stop wanneer iemand ‘nee’ zegt en dring niet verder aan.

        Bespreek: wat zou ik voelen en doen als er iemand over mijn grenzen gaat?

        • Het is altijd lastig als iemand je dwingt om iets te doen, bij seksuele dwang is dat nog veel lastiger.
        • Als iemand over je grenzen gaat, zeg je ‘nee’ of ‘stop. Je kan weggaan en hier met iemand over praten.
        • Het is oké om hierover te praten op de manier waarop jij je goed bij voelt, met iemand die je in vertrouwen neemt of met iemand die je kan helpen.
        • Het is belangrijk om je eigen ‘personal space’ aan te voelen en in te schatten.
        • Er zijn drie reflexen om te reageren op angst: vechten, vluchten en stilstaan.
        • Het is niet jouw fout als iemand over je grenzen gaat, ook niet als je moeilijk nee kan zeggen. Nee zeggen is niet altijd even makkelijk of mogelijk.

        Thema: hulp vragen

        Leerdoel: de leerlingen weten bij wie ze terecht kunnen met vragen of problemen over  lichamelijke grenzen.

        Bespreek: wie kan ik aanspreken als ik iets meemaak?

        • Mensen bij wie je je goed voelt, die je kunnen helpen.
        • Dit is voor iedereen anders, maar enkele voorbeelden zijn: ouders, goede vrienden, broers of zussen, een leraar.
        • Je kan ook bij Awel.be, Teleonthaal, Child Focus en 1712 terecht en anoniem praten met hulpverleners.  

        Thema: online

        Leerdoel: de leerlingen weten hoe ze online hun grenzen kunnen bewaken.

        Bespreek: hoe neem ik online iemand in vertrouwen? 

        • Neem enkel mensen in vertrouwen die je ook in het echte leven kent.
        • Mensen die je online ontmoet kunnen zich uitgeven voor iemand anders: ze liegen bijvoorbeeld over hun leeftijd, naam of geslacht.
        • Je kan online wel samen spelletjes spelen met mensen die je niet kent, maar geef niet zomaar persoonlijke informatie.

        Bespreek: wat moet ik doen als ik online dingen zie die ik niet wil zien?

        • Wegklikken en aan iemand zeggen dat je iets onprettigs hebt gezien.
        • Je mag nieuwsgierig zijn, maar je moet niet alles leuk vinden dat je online ziet. Niet alles is voor jouw leeftijd gemaakt.
        • Je moet je zeker niet schuldig voelen als je iets online tegenkomt dat je eigenlijk niet wil zien.

        Bespreek: hoe geef ik mijn grenzen aan online?

        • Zeg duidelijk nee.
        • Sluit de onaangename pagina, of blokkeer de persoon op sociale media.
        • Praat erover met iemand.

        Zie ook de leerlijn Sexting

        Tweede graad (14-16 jaar)

        Thema aanrakingen

        Bekijk het leerdoel en de inhoud van de eerste graad (12-14 jaar)


        Thema communicatie 

        Leerdoelen

        • leerlingen kunnen non-verbaal en verbaal communiceren over hun seksuele grenzen.
        • leerlingen kunnen zich inleven in de gevoelens van een slachtoffer van grensoverschrijdend gedrag.

        Bespreek: hoe geef ik een ja en hoe ga ik ernaar op zoek?

        Bevraag bij de leerlingen: zijn je grenzen dezelfde als je gedronken hebt? Als mensen teveel drinken of drugs gebruiken, voelen ze niet altijd de grenzen van anderen aan. Dat is geen excuus om iemands grenzen niet te respecteren.

        Bespreek: hoe geef ik een nee en hoe reageer ik als een ander nee zegt?

        Sommige mensen ‘bevriezen’ als ze bang zijn. Let daarom goed op de signalen van de ander. Seks is leuker als de ander vol overtuiging mee doet, zoek dus niet enkel naar toestemming, maar ook naar enthousiasme.

        Bespreek: hoe zeg ik ‘nee’ na een aantal seksuele aanrakingen?

        • Tegenstrijdige gevoelens bij seksualiteit zijn normaal en komen bij veel mensen voor. De ene keer vind je iets leuk, de andere keer niet. Neem de tijd om jezelf en je grenzen te leren kennen.
        • Je kan op elk moment ‘nee’ zeggen wanneer je iets niet meer fijn vindt. Je kan ook ‘ja’ zeggen om de ander een plezier te doen, zolang je jezelf hier nog goed bij voelt.
        • Respecteer je eigen grenzen. Voel je niet schuldig om nee te zeggen. De ander moet dit verstaan en aanvaarden.
        • Je kan dit zowel verbaal uitdrukken. Zeg bijvoorbeeld: 'Sorry, ik voel me hier niet goed bij', of 'Sorry, het ligt niet aan jou maar dit gaat te snel voor mij'.
        • Je kan ook non-verbaal aangeven dat je niet verder wil, bijvoorbeeld door zelf initiatief te nemen voor iets waar je je wel goed bij voelt.
        • Het kan zijn dat de ander je non-verbale signalen niet goed begrijpt. Dan kan je het best duidelijk verbaal aangeven.

        Thema: hulp vragen


        Bekijk het leerdoel en de inhoud van de eerste graad (12-14 jaar)


        Thema: online

        Bekijk het leerdoel en de inhoud van de eerste graad (12-14 jaar)

        Bekijk ook de leerlijn seks en media

        Derde graad (16-18 jaar)

        Thema: aanrakingen

        Leerdoel: De leerlingen kennen het verschil tussen gewenste en niet-gewenste gedragingen.

        Bespreek: wanneer zijn seksuele gedragingen oké?

        • Zorg voor een veilige context, waar je niet gestoord kan worden en waar je anderen niet stoort.
        • Maak goede afspraken met je ouders en huisgenoten zodat je de nodige privacy hebt. Spreek af dat je de deur mag dichtdoen en dat ze eerst kloppen voor ze binnenkomen.

        Bespreek: wat mag wel of niet volgens de wet?

        • Vanaf welke leeftijd mag je volgens de wet seks hebben?   
        • Wat is incest en welke seks is verboden?
        • Mag je seks hebben of naakt zijn op openbare plaatsen?

        Je kan hiervoor de informatie over Seks en de strafwet gebruiken op Allesoverseks.be


        Thema: communicatie

        Bekijk ook het leerdoel en de inhoud van de tweede graad (14-16 jaar)
         
        Bespreek: wat als iemand anders mij onder druk zet?

        • Ook al hebben sommige leeftijdsgenoten al wel seks gehad, dat wil niet zeggen dat jij er ook klaar voor moet zijn.
        • Ook mensen die je graag zien, kunnen je onder druk zetten. Ze mogen je niet dwingen om seksuele handelingen te stellen.

        Bespreek: met wie en hoe kan ik communiceren over mijn seksuele ervaringen? 

        • Praat enkel over je seksleven als je dat zelf wil.
        • Respecteer de privacy van je partner als je iets vertelt aan vrienden. Denk goed na over wat je wel en niet kan vertellen.
        • Bespreek met je (seks)partner wat je wel en niet kan delen met (welke) anderen.

        Thema: hulp vragen

        Bespreek: Wie spreek ik aan als ik iets meemaak?

        Indien je merkt dat je je seksueel aangetrokken voelt tot kinderen kan je terecht bij Stopitnowbe., zij kunnen je helpen om met deze gevoelens om te gaan zonder ernaar te handelen. 


        Thema: online

        Hoe neem ik iemand in vertrouwen online ?  

        • Check of de identiteit van de andere correct is. Mensen kunnen liegen over hun leeftijd bijvoorbeeld.
        • Vraag bijvoorbeeld om te videochatten voor je in het echt afspreekt.

        Zie ook leerlijn Seks en media

        Download de volledige leerlijnen secundair onderwijs als PDF

        Leerlijnen seksuele vorming en hoe gebruiken - secundair onderwijs

        Trauma: wat met jongeren die zelf slachtoffer zijn? 

        Heeft een kind of jongere zelf iets meegemaakt dat over de grens ging?

        • Benadruk dat het heel belangrijk is om erover te praten.
        • Geef aan waar je leerling terechtkan als dat nodig is.
        • Maak duidelijk met welke vragen jongeren bij jou terechtkunnen. 
        • Praat geen schuldgevoelens aan. Vertel dat ook volwassenen niet altijd weten hoe ze moeten reageren. En het soms aan niemand durven vertellen. 

        Kan je over seksualiteit praten met jongeren die zelf slachtoffer waren? 

        Ja. Er is altijd een kans dat iemand in de klas of groep zelf slachtoffer werd. Maar je hoeft het onderwerp seksualiteit daarom niet te vermijden. 

        Ook jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakten hebben recht op correcte en positieve informatie over seksualiteit. Misschien is het moeilijk voor hen om erover te praten, maar het kan ook net erkenning geven en het gevoel niet alleen te zijn.  

        Bespreek seksueel grensoverschrijdend gedrag en geef aan dat ook jongeren dit meemaken. Kiezen wanneer en met wie je seks hebt: het mag in de les ook aan bod komen dat het niet zomaar evident is.

        Maak afspraken voor je seksueel grensoverschrijdend gedrag bespreekt.

        • Baseer je op PICKASOLL
        • Vertel wel dat je als begeleider verdere stappen moet zetten, als je zou merken dat een leerling in gevaar is. Maar dat je dat wel in overleg met de jongere zal doen. 
        • Laat jongeren zelf bepalen wat ze wel of niet delen. 
        • Zeg dat ze het mogen aangeven als ze even pauze nodig hebben, of even buiten willen.
        • Bespreek hulpadressen (chat, telefoon, mail) bij elke les. Schrijf ze op of deel ze uit. 

        Als je weet dat een jongere slachtoffer was

        Als je weet dat een jongere in jouw groep seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakte, vertel dan op voorhand dat seksualiteit ter sprake zal komen.

        Geef in een individueel gesprek aan waar je het over zal hebben, dat je het erg fijn vindt als de jongere aansluit, maar dat het zeker oké is om de ruimte te verlaten als bepaalde zaken te moeilijk zijn. Plan ook een nagesprek in. 

        Een leerling vertelt over een misbruiksituatie: hoe reageer je? 

        Deelt een kind of jongere een verhaal in de groep? Omring elke vermelding van grensoverschrijdend gedrag met de nodige zorg en gevoeligheid. Het vergt heel wat moed om iets te delen dat je zo kwetsbaar maakt. 

        Heb je het gevoel dat een jongere teveel zal vertellen? Of schat je de omgeving als niet veilig in? Probeer de discussie af te ronden, bedank de jongere om het te delen en stel voor om achteraf verder te praten.

        Nog enkele tips:

        • Herinner de groep eraan dat het een veilige plek is, en vertrouwelijkheid dus belangrijk is. 
        • Luister zonder te nieuwsgierige of opdringerige vragen te stellen. Volg het tempo van het verhaal van het kind of de jongere. 
        • Erken de moed van het kind of de jongere om met het verhaal naar buiten te komen, en de groep in vertrouwen te nemen. 
        • Erken dat het een moeilijke situatie is, en dat erover praten een eerste stap is om anders met de situatie om te gaan. 
        • Leg uit dat het niet de schuld is van het slachtoffer, om gevoelens van schuld of schaamte tegen te gaan. 
        • Het is niet jouw rol als leraar om als therapeut op te treden. Je moet enkel empathisch luisteren. Geef waardering en erkenning en verwijs door naar gepaste zorg. Het CLB is het eerste aanspreekpunt. 

        Er zijn zes dingen die mensen moeten horen als ze een ervaring van seksueel misbruik delen: 

        1. “Ik geloof jou.” 
        2. “Ik ben blij dat je me dit vertelt, het is heel moedig om dit te delen.” 
        3. “Ik vind het erg dat jou dit is overkomen.” 
        4. “Je bent niet alleen, veel kinderen en jongeren maken dit helaas mee.” 
        5. “Het is niet jouw schuld. Het is nooit de schuld van het slachtoffer, maar van diegene die het grensoverschrijdend gedrag stelt.” 
        6. “Je moet hier niet alleen mee omgaan, er zijn mensen die je kunnen helpen.” 

        Fris op voorhand nog eens op wat de procedure is wanneer een kind of jongere met een zorg- of hulpvraag naar jou komt. Heb je ambts- of beroepsgeheim? Met wie mag of moet je bepaalde zaken delen? Naar wie verwijs je door?  

        Gebruik het Sensoa Vlaggensysteem 

        Vormingen over grenzen en weerbaarheid

        Seksueel grensoverschrijdend gedrag: hoe ga je daarmee aan de slag als leraar, zorgverlener of andere professional? Maak kennis met Sensoa Vlaggensysteem en tools om seks en grenzen te bespreken. Of volg een intensieve opleiding om beleid uit te werken.

        Ben je leraar? Andere onderwijsprofessional? Ontdek alles over seksuele voorlichting, lesmaterialen en leerlijnen voor kleuter, lager en secundair onderwijs.

        Seksualiteit en grenzen op school: praktijkverhaal